Rooms-katholieken
Belangrijke jaartallen
De jaartallen betreffen de katholieken in de Republiek. De lijst zal vervolledigd worden voor alle Nederlanden.
| 1559 | Herindeling van de bisdommen: de Nederlanden verdeeld in vijftien bisdommen, ressorterend onder drie aartsbisdommen (Doornik, Mechelen, Utrecht). De landsheer benoemt, de paus bekrachtigt. |
| 1567-1573 | Bewind van de hertog van Alva: de bisschoppen in hun bisdommen geïnstalleerd. |
| 1568 | Wilhelmus Lindanus, bisschop van Roermond, Apologeticum. |
| 1572 | Inval van de Watergeuzen (Brielle, 1 april), Lodewijk van Nassau (Bergen (Mons), juni) en Willem van Oranje (september). Katholieke geestelijken vermoord in Brielle (martelaren van Gorkum), Roermond en Alkmaar. Hollands eerste vrije Statenvergadering in Dordt: vrije godsdienstoefening voor de katholieken en bescherming van hun priesters, mits dezen niet heulen met de vijand. Waar de Opstand in de daarop volgende jaren slaagt, verdwijnt de bisschoppelijk hiërarchie doordat de bisschop vlucht, of overlijdt. |
| 1576 | Pacificatie van Gent: Holland en Zeeland verenigen zich met de 15 andere gewesten, maar blijven het katholicisme verbieden. De tot dan toe koningsgetrouwe steden in Holland en Zeeland (Goes, Haarlem, Schoonhoven en Amsterdam) sluiten zich bij de Staten aan op basis van een `satisfactie’, maar de garanties hierin aan de katholieken blijken weldra een dode letter. |
| 1579 | Unie van Atrecht: Artesië en Henegouwen sluiten zich onder leiding van de Waalse adel in januari aaneen en verzoenen zich in mei met de Spaanse koning in de persoon van diens gouverneur-generaal Alessandro Farnese, prins van Parma. Deze begint een tegenoffensief tegen de rebellen en herwint grote delen van de Nederlanden voor Kerk en koning, waarbij hij gebruikt maakt van de jezuïeten. |
| 1579 | Unie van Utrecht. Artikel 13 laat de provincies vrij in het regelen van hun godsdienstige aangelegenheden, maar bepaalt dat `yder in sijn religie vrij sal mogen blijven’. |
| 1580 | Georges de Lalaing, graaf van Rennenberg, stadhouder in Groningen, Drente en Overijssel, laat zich in navolging van zijn Waalse familie met de koning verzoenen, wat door de opstandelingen als `verraad’ wordt beschouwd. Scherpe, anti-katholieke reacties; verbod van de katholieke godsdienst in de opstandige gebieden, o.a. in Friesland. |
| 1581 | Staten van Holland vaardigen een plakkaat (!) uit tegen het houden van katholieke godsdienstbijeenkomsten, uit vrees voor verstandhouding van de katholieken met de vijand, maar men verzekert niemand te willen onderzoeken op het punt van het geloof. De plakkaten, die telkens herhaald moeten worden, rechtvaardigden de maatregelen als tijdelijk, ingegeven door de oorlogstoestand. |
| 1583 | Sasbout Vosmeer (1548-1614) benoemd tot vicaris-generaal van het aartsbisdom Utrecht, hoogste katholieke gezagsdrager in de opstandige Nederlanden. Keulen wordt de zetel van de pauselijke `nuntius apostolicus’, die de missie in Duitsland en de Nederlanden onder zijn hoede neemt. Met name de tweede nuntius, Ottavio Mirto Frangipani, zet de katholieke kerk in de Republiek op poten. |
| 1587 | Holland verbiedt de bedevaarten. |
| 1592 | De nuntius, gemachtigd door de paus, bevordert Sasbout Vosmeer tot apostolisch vicaris. |
| 1594 | Reductie van Groningen. Willem Lodewijk van Nassau stadhouder, ook van Drente. Hij bevordert een systematische protestantisering. |
| 1596 | De installatie van de aartshertog in Brussel leidt tot de vestiging daar van een nuntiatuur, naast die van Keulen. Frangipani wordt naar Brussel overgeplaatst. |
| 1598 | De nuntius te Brussel moet bemiddelen tussen Vosmeer en de jezuïeten, die zich niets van Vosmeer aantrekken. De conflicten blijven voortduren, ondanks nieuwe akkoorden. Aantallen jezuïeten in het Noorden: 3 (1598), 8 (1610), 15 (1616), tegenover 200-250 seculiere geestelijken. |
| 1601 | Vosmeer benoemt Albertus Eggius tot vicaris-generaal in het bisdom Haarlem. Het Haarlems kapittel gaat hier niet mee akkoord. Het meningsverschil komt ter ore van de Staten van Holland: er blijkt een katholieke hiërarchie te bestaan! Vosmeer wordt gezocht, Eggius gepakt en een paar jaar gevangengezet. |
| 1602 | Vosmeer in Rome benoemd tot aartsbisschop van Philippi `in partibus infidelium’, omdat een benoeming tot aartsbisschop van Utrecht pro forma onmogelijk is. Maar in de praktijk is hij dit nu, werkend vanuit Keulen. Hier is ook de priesteropleiding voor het bisdom Utrecht gevestigd, terwijl die van Haarlem te Leuven gerealiseerd wordt. |
| 1605 | Spinola, veldheer in koninklijke dienst, neemt Lingen, Oldenzaal en Groenlo, die in de geestelijke zorg van Vosmeer worden aanbevolen. |
| 1608 | Pierre Jeannin, Frans gezant in Den Haag, stelt dat bij een vrede of wapenstilstand de katholieken in de Republiek enkele plaatsen verdienen met vrije godsdienstuitoefening. Hij vreest dat de Staten dit niet zullen toestaan, menende dat de katholieken vanzelf zullen uitsterven. Pater Neyen, bemiddelaar namens Brussel, zou voor zichzelf na de vrede het aartsbisdom Utrecht gewenst hebben. |
| 1609 | Twaalfjarig Bestand: de grenzen gaan open en enkele duizenden katholieken bezoeken de bisschoppen te Antwerpen en ‘s-Hertogenbosch (vormsel). Bedevaarten naar plaatsen in Duitsland (Kevelaer) en in de Zuidelijke Nederlanden (Onze Lieve Vrouw van Halle, Onze Lieve Vrouw van Scherpenheuvel). |
| 1612 | Plakkaat van de Staten-Generaal tegen de jezuïeten. |
| 1614 | Vosmeer overlijdt. Filippus Rovenius volgt hem op als apostolisch vicaris. |
| 1617 | Volgens de jezuïet Goetgebuer zijn alle dorpen rondom Den Haag nog katholiek. |
| 1618 | Oldenbarnevelt verklaart tegenover de Engelse gezant Carleton dat de katholieken het rijkste en deftigste deel van de natie vormden. En in zijn verhoor: `dat ook onder de papisten veel opregte beminders van ‘t vaderlandt zijn, gelijk zij van den beginne der oorloge getoont hebben’. |
| 1625 | Maurits opgevolgd door Frederik Hendrik. Na diens veroveringen Groenlo (1627), Den Bosch (1629), Maastricht (1632) en Hulst (1645) komen de katholieken in de veroverde gebieden in een tweede-rangspositie, maar de uitoefening van hun godsdienst wordt niet onmogelijk gemaakt. Het euvel hier als elders in de Republiek is `compositie’, toelating tegen geld. |
| 1626 | De geestelijkheid van de bisdommen Haarlem en Utrecht verzoekt Filips III om een aartsbisschop te Utrecht. |
Historiografish overzicht
Achttiende eeuw
Hugo Franciscus van Heussen (1654-1719), priester te Leiden, publiceerde enkele werken over de geschiedenis van de katholieken in Nederland in het Latijn, vertaald in het Nederlands door H. van Rhijn. Zie: Repertorium van Geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800, nr. 222.
Nicolaus Broedersen (1682-1762), priester te Delft. Zie: Repertorium van Geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800, nr. 85.
Gabriel du Pac de Bellegarde (1717-1789), oud-katholiek historicus, sedert 1751 gevestigd te Zeist. Zie: Repertorium van Geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800, nr. 371.
Negentiende eeuw
1853 Herstel van de bisschoppelijke hiërarchie. Katholieke emancipatie.
Belangrijke katholieke tijdschriften: Bijdragen voor de geschiedenis van het Bisdom van Haarlem, Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom van Utrecht, De Dietsche Warande.
Katholieke (geschied)schrijvers: W.J.F. Nuyens (1823-1894), Geschiedenis der Nederlandsche Beroerten in de XVIde eeuw (8 dln., Amsterdam, 1865-1869), J.A. Alberdingk Thijm (1820-1889), geen monografieën, maar tal van artikelen, vooral in door hem zelf geredigeerde katholieke tijdschriften.
Belangwekkende bijdragen van niet-katholieke historici:
W.P.C. Knuttel, De toestand der Nederlandsche Katholieken ten tijde der Republiek (2 dln., ‘s-Gravenhage, 1892-1894)
Robert Fruin, `De wederopluiking van het katholicisme in Noord-Nederland’, zie literatuuropgave
Twintigste eeuw
L.J. Rogier, Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en 17e eeuw (3 dln., Amsterdam, 1945-1947) een klassieker, maar ook product van de jaren van de verzuiling.
Sindsdiens weinig monografieën betreffende katholieke onderwerpen tijdens de Republiek, met uitzondering van het boek van H.J. Oldenhof, In en om de schuilkerkjes van Noordelijk Westergo : katholiek leven in Frieslands Noordwesthoek onder de Republiek (1580-1795) (Assen, 1967)
Bronnen
(chronologisch, het modernste bovenaan)
Romeinsche bronnen voor den kerkelijken toestand der Nederlanden onder de apostolische vicarissen, 1592-1727. – ‘s-Gravenhage : Nijhoff, 1932-1955. – 4 dln. ; 28 cm. – (Rijks geschiedkundige publicatiën. Grote serie, ISSN 0921-9056 ; 77, 84, 94, 97)
Romeinsche bronnen voor den kerkelijk-staatkundigen toestand der Nederlanden in de 16de eeuw / verzameld door Gisb. Brom en A.H.L. Hensen. – ‘s-Gravenhage : Nijhoff, 1922. – xii, 749 p. ; 28 cm. – (Rijks geschiedkundige publicatiën. Grote serie ; 52)
Literatuur
(chronologisch, het modernste boek bovenaan)
De levens der maechden : het verhaal van een religieuze vrouwengemeenschap in de eerste helft van de zeventiende eeuw / Joke Spaans. – Hilversum : Verloren, 2012. – 166 p. : ill. ; 25 cm + cd. Met lit. opg., reg.
ISBN geb. ISBN 978-90-8704-289-9 geb.
Bedevaarten in Nederland / Casper Staal en Marc Wingens. – [Zutphen] : Walburg Pers, cop. 1997. – 224 p. : ill. ; 25 cm. Uitg. ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling in het Catharijneconvent, Utrecht, 10 oktober 1997-11 januari 1998. – Met lit. opg. ISBN 90-5730-004-4
Geloven in de schaduw : schuilkerken in Amsterdam / Frederik F. Barends ; [foto’s: Erik Hesmerg]. – Gent : Snoeck-Ducaju, cop. 1996. – 64 p. : ill. ; 21 cm. ISBN 90-5349-211-9
Kunst, twist en devotie : Goudse katholieke schuilkerken, 1572-1795 / Alexander van Eck. – Delft : Eburon, [1994]. – 275 p. : ill. ; 24 cm. Auteursnaam op omslag: Xander van Eck. – Tevens versch. als: Bijdragen / Oudheidkundige kring ‘Die Goude’ ; 24. – Proefschrift Vrije Universiteit Amsterdam. – Met lit. opg., index. – Met een samenvatting in het Engels. ISBN 90-5166-408-7
Over de grens : de bedevaart van katholieke Nederlanders in de zeventiende en achttiende eeuw / Marc Wingens. – Nijmegen : SUN, cop. 1994. – 304 p. : ill., krt. ; 25 cm. – (Memoria). Tevens proefschrift Rotterdam. – Lit. opg.: p. 281-298. – Reg. ISBN 90-6168-412-9
XXIV paepsche vergaderplaetsen : schuilkerken in Amsterdam / Wim Tepe. – Amstelveen : Luyten, 1984. – 204 p. : ill. ; 20×20 cm. – (Geest en steen ; 17). Met lit. opg., reg. ISBN 90-6416-069-4
Het godsdienstig leven in de landdekenij Antwerpen, (1610-1650) / [door] Kristin De Raeymaecker. – Leuven : Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis, 1977. – XIX, 228 p. : ill., krt., tab. ; 24 cm. – (Publikatie / Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis ; nr. 52). Literatuuropgave: p. xi-xix.
Histoire du catholicisme hollandais depuis le XVIe siècle / L. J. Rogier, P. Brachin. – Paris : Aubier Montaigne, [1974]. – 268 p. : krt. ; 22 cm. Met lit.opg. en index.
In en om de schuilkerkjes van Noordelijk Westergo : katholiek leven in Frieslands Noordwesthoek onder de Republiek (1580-1795) / Herman Joseph Oldenhof. – Assen : Van Gorcum [etc.], 1967. – [XII], 464 p. : ill., krt. ; 24 cm. Proefschrift Nijmegen. – Met samenvatting in het Engels. – Lit.opg.
Bij de herlezing van Rogiers “Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en de 17e eeuw” / door A.M. Frenken. – [S.l. : s.n.], 1955. – 26 p. ; 22 cm. Overdruk uit: Bossche Bijdragen. Bouwstoffen voor de geschiedenis van het bisdom ‘s-Hertogenbosch. XXII, nr.3.
De katholieken en de opstand tegen Philips II / L.J. Rogier.
In: Gemeenebest: vol. 4 (1942), p. 233-254.
Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en 17e eeuw / L.J. Rogier. – Amsterdam : Urbi et Orbi, 1945-1947. – 3 dl. : ill. ; 25 cm + losse kaarten. Met lit.opg en index.
Robert Fruin, `De wederopluiking van het katholicisme in Noord-Nederland, omstreeks den aanvang der XVIIe eeuw’, De Gids 58 (1894) I, 1-33, 240-292; herdrukt in: idem, Verspreide Geschriften (10 dln., ‘s-Gravenhage, 1900-1905) III 249-344
De toestand der Nederlandsche katholieken ten tijde der Republiek / door W.P.C. Knuttel. – ‘s-Gravenhage : Nijhoff, 1892-1894. – 2 dln.