Nederlands edelman, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht, nadien leider van het verzet tegen de politiek van Filips II.
Dillenburg, 24 april 1533 – Delft, 10 juli 1584
Biografie
Willem werd in 1533 geboren als oudste zoon van Wilhelm von Nassau en Juliana von Stolberg, de Dillenburgse tak van het geslacht Nassau. Na de dood van zijn neef René van Chalon, graaf van Nassau-Breda, erfde hij alle goederen van de tak van het Huis Nassau-Breda. Hiertoe behoorden het prinsdom Oranje, talrijke bezittingen in de Nederlanden en in het Vrijgraafschap Bourgondië. Karel V gaf zijn goedkeuring aan deze erfenis, op voorwaarde dat de jongen zijn met Luther sympathiserende familie verliet en aan het keizerlijke hof in Brussel zijn verdere (katholieke) opvoeding kreeg.
In eerste huwelijk trouwde Willem in 1551 met Anna van Egmond, gravin van Buren (1533-1558), waardoor hij zijn positie als rijkste edelman van de Lage Landen nog versterkte. Zij schonk hem een zoon: Filips Willem en een dochter, Maria. Keizer Karel lijkt de persoon en de talenten van de jonge en schrandere prins gewaardeerd te hebben. In de oorlog tegen Frankrijk was Oranje militair bevelhebber van de keizerlijke troepen in het oosten van de Ardennen. Toen Karel V de regering over de Nederlanden wilde overdragen aan zijn zoon Filips, ontbood hij prins Willem naar Brussel. Deze bekleedde toen nog geen regeringsambt, maar was als prins wel de hoogste in rang van de Nederlandse edelen. Op zijn schouder steunde de keizer dan ook, toen hij bij het begin van de ceremoniële regeringsoverdracht de grote zaal binnentrad. Daarna keerde de prins onmiddellijk naar zijn legerpost terug.
Gedurende de vredesonderhandelingen met Frankrijk verbleef Oranje als gijzelaar in Parijs, samen met de hertog van Alva en de graaf van Egmond. Met Filips II, die in deze jaren in de Nederlanden verbleef, kwam Willem niet in persoonlijke betrekking te staan. Toen Filips na het sluiten van de Vrede van Cateau-Cambrésis naar Spanje vertrok, ontving Willem de benoemingen die bij zijn stand pasten: in 1559 stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht en ridder van het Gulden Vlies; een jaar later stadhouder van het Vrijgraafschap Bourgondië. Betrekkingen met het Heilige Roomse Rijk verwierf de prins toen hij in 1561 trouwde met Anna van Saksen. Zij werd de moeder van prins Maurits. Onder de regering van landvoogdes Margaretha van Parma en haar onofficiële eerste minister kardinaal Granvelle was Willem van Oranje met enkele andere hoge edelen tegen de strenge godsdienstpolitiek van de koning. Bovendien bepleitten zij een regering van de Nederlanden in overeenstemming met de eigen belangen van het land en niet ondergeschikt aan die van Spanje. Overeenkomstig de door de landsheer bezworen privileges moest deze zich laten adviseren door de Raad van State en Staten-Generaal. Daarmee stelde Oranje zich tegenover de aanspraken van Filips II op een absolute heerschappij, d.w.z. blinde gehoorzaamheid. De oppositie van de hoge adel leidde tot het vertrek van de Spaanse troepen in 1561 en van kardinaal Granvelle in 1564. Daarna werkten Oranje en de andere hoge edelen met de landvoogdes samen, maar de godsdienstpolitiek van de koning bleef een steen des aanstoots. Op 31 december 1564 verklaarde Willem van Oranje in een rede in de Raad van State, niet te kunnen goedkeuren dat vorsten wensten te heersen over het geweten van hun onderdanen en hen de vrijheid van het geloof te ontnemen.
Begin april 1566 vroegen ook de lagere edelen om een einde te maken aan de geloofsvervolging en stemde de landvoogdes noodgedwongen in met een politiek van matiging of ‘moderatie’. Het lukte Willem van Oranje als troubleshooter in Antwerpen daar een akkoord te bewerkstelligen tussen rooms-katholieken, lutheranen en calvinisten. Toen de landvoogdes na de Beeldenstorm van augustus en september 1566 een nieuwe eed van trouw aan de koning verlangde, weigerde Willem van Oranje dit. Het zou immers zo geïnterpreteerd kunnen worden dat hij voordien zijn plicht had verzaakt. Hij legde zijn ambten als lid van de Raad van State en stadhouder neer en keerde in april 1567 naar zijn stamland Nassau terug, terwijl de hertog van Alva met een groot leger de Nederlanden naderde.
Nadat Oranjes militaire veldtochten van 1568 geen effect sorteerden, slaagde hij erin om in 1572 een aantal belangrijke steden in de Nederlanden achter zich te krijgen. De meesten daarvan lagen in Holland en Zeeland, die hem weer erkenden als hun stadhouder (namens de koning!). Een jaar later woonde Willem de calvinistische godsdienstoefeningen bij, zonder zich door een officiële verklaring tot de gereformeerde kerk te bekennen. Zijn derde huwelijk, in 1575, met Charlotte de Bourbon versterkte zijn banden met de Franse protestanten, de hugenoten. Nadat in november 1576 alle Nederlandse gewesten zich verenigd hadden in de Pacificatie van Gent om gemeenschappelijk de Spaanse troepen het land uit te krijgen, nam Willem van Oranje de algehele leiding in handen. Hij vestigde zich weer in Brussel en woonde daar op zondagen de mis bij. Zijn poging om een religievrede te realiseren, waarbij verschillende geloven naast elkaar konden bestaan, vond weerklank in 27 steden, maar ook daar bleek zij op lange termijn niet te handhaven. Door de toenemende polarisatie moesten de rooms-katholieken met vrijheid van geweten genoegen nemen en kregen zij geen vrijheid van godsdienst – dit tegen het streven van de prins. Drie jaar later viel de Pacificatie uiteen. De zuidelijkste gewesten, Artois en Henegouwen, verenigden zich in de katholieke Unie van Arras of Atrecht, die zich vervolgens met de koning verzoende. De noordelijke gewesten verenigden zich in de Unie van Utrecht, waarbij zich ook steden uit Brabant en Vlaanderen aansloten.
Omdat het Filips II politiek en militair niet lukte om Oranje uit te schakelen, werd de prins op 15 mei 1580 vogelvrij verklaard. Al in 1581 volgde een eerste aanslag, die de prins zwaar aan zijn hoofd verwondde. De prins doorstond de beproeving, maar zijn echtgenote overleed door de voortdurende zorg en uitputting. In 1583 trouwde de prins in vierde huwelijk met Louise de Coligny, dochter van de vermoorde Franse hugenotenleider Gaspard de Coligny. In januari 1584 schonk zij hem een zoon: Frederik Hendrik. Op 10 juli 1584 werd de prins in Delft doorschoten door Balthasar Gerards. De laatste woorden van de prins luidden volgens de overlevering: ‘Mijn God, heb medelijden met mij en met uw arme volk’. Bij leven gold hij al als vader des vaderlands in de gewesten die mede door zijn toedoen in opstand waren gekomen tegen Filips II en Spanje en die door zijn leiding daarin volhardden. In de katholieke gewesten en in Spanje werd de prins als een ondankbare rebel en ketter afgeschilderd. Vele levensbeschrijvingen van de prins, uit binnen- en buitenland, geven evenzoveel interpretaties van zijn leven en streven. De benaming Willem de Zwijger heeft pas na 1600 ingang gevonden.
Anton van der Lem
Literatuur
2018
Mike Harmsen, ‘Veldheer Willem van Oranje. 23 mei 1568 De Slag bij Heiligerlee’, in: Geschiedenis Magazine 53 (2018), nr. 4, pp. 4-10. Waarom we het in 2018 weer over Willem van Oranje en het Wilhelmus hebben : de Nederlandse Opstand begon 450 jaar geleden / Hans Cools. – [S.l.] : [s.n.]. – 4 illustraties ; .. cm In: Ons Erfdeel: vol. jrg. 61, nr. 1 (2018), pag. 10-19. De Prins : Willem van Oranje, 1533-1584 / Ronald de Graaf ; kaarten Gerard de Groot. – Elburg : Karmijn Uitgeverij, [2018], ©2018. – 375 pagina’s, 12 ongenummerde pagina’s platen : illustraties ; 22 cm Met bibliografie, literatuuropgave, register. ISBN 978-94-92168-19-1 (gebonden) Willem van Oranje : de jonge prins als edelman en militair / Drs. Jeroen Punt, Dr. Louis Ph. Sloos. – Zutphen : WalburgPers, 2018, ©2018. – 192 pages : color illustrations ; 29 cm Catalogue of an exhibition held at the Nationaal Militair Museum, Soesterberg, the Netherlands (28.4-28.10.2018). – Includes bibliographical references. ISBN 94-6249-287-5 ((hardback)) ISBN 978-94-6249-287-5 ((hardback)) 2017 Willem de Zwijger / P. de Zeeuw JGzn ; en M.J. Ruissen (eindredactie) ; illustraties: H.P. Meyer, W.G. van der Hulst jr., Isings. – Goes : Uitgeverij ‘de Ramshoorn’, [2017], ©2017. – 172 pagina’s : zwart-wit illustraties ; 23 cm. – ( Historische serie ; [deel 25] ) Oorspronkelijke uitgave: ‘s-Gravenhage : Van Goor, 1946. ISBN 978-94-6115-100-1 (gebonden) Willem van Oranje : de opportunistische Vader des Vaderlands / Aron Brouwer en Marthijn Wouters ; register Ansfried Scheifes. – [Amsterdam] : Nieuw Amsterdam Uitgevers, [2017], ©2017. – 240 pagina’s ; 21 cm Met literatuuropgave, register. ISBN 978-90-468-2118-3 (paperback) 2016 Prins Willem van Oranje : herdenkingsrede / Dr. I.H. Gosses. – Tweede druk. – Soesterberg : Uitgeverij Aspekt, 2016, ©2016. – 25 pagina’s ; 24 cm Fotomechanische hrduk van de uitgave: Groningen : Wolters, 1933. – (Jaarboek van de Rijksuniversiteit Groningen ; 1933). – 1e druk deze uitgave: 2016. ISBN 978-94-6338-080-5 (paperback) Liberté et tolérance : een sculptuur van Willem van Oranje in Parijs = une sculpture de Guillaume d’Orange à Paris = a statue of William of Orange in Paris / teksten: Alastair Duke, Willem Frijhoff, Ger Luijten, Coen Tamse, Jan Teeuwisse ; vertaling: Sylvie Froschl (Engels-Frans), Geri Klazema (Engels-Nederlands), Lynne Richards (Nederlands-Engels), Édouard Vergnon (Nederlands-Frans) ; redactie Mariska de Jonge. – Paris : Fondation Custodia ; Bussum : distributie: Uitgeverij Thoth, 2016, ©2016. – 141 pagina’s : illustraties ; 24 cm. Uitgave ter gelegenheid van de inauguratie van het door Jet Schepp vervaardigde standbeeld in de tuin van de Fondation Custodia, Parijs, op 26 september 2015. – Met literatuuropgave. ISBN 978-90-6868-706-4 (Thoth) (paperback) Catalogusnummer: NSTC: 500033965 2015 Willem van Oranje en Leiden / Anton van der Lem. – Leiden : Primavera Pers, [2015], ©2015. – 39 pagina’s : illustraties, kaarten ; 21 cm. – ( 3 Oktoberlezingen ; 2015 ). Met literatuuropgave. ISBN 978-90-5997-215-5 (paperback) Willem van Oranje / J.G. Kikkert ; Aspekt-biografie onder redactie van Perry Pierik en Martin Ros. – Soesterberg : Uitgeverij Aspekt, [2015], ©2015. – 192 pagina’s ; 22 cm. – ( Aspekt biografie ) Oorspronkelijke druk: Weesp : Fibula-Van Dishoeck, 1983. – (Geschiedenis en cultuur paperbacks). – Met literatuuropgave, register. ISBN 978-90-5911-234-6 (paperback) De vreselijke dood van Willem de Zwijger : de eerste politieke moord in een lange rij van spraakmakende aanslagen met een handvuurwapen / Lisa Jardine ; vertaling [uit het Engels] Arnout van Cruyningen. – Utrecht : Omniboek, [2015], ©2015. – 206 pagina’s : illustraties ; 22 cm. – ( Keerpunten in de geschiedenis ) Vertaling van: The awful end of Prince William the Silent : the first assassination of a head of state with a handgun. – London : HarperCollinsPublishers, ©2005. – (Making history series). – Met literatuuropgave, index. ISBN 978-94-019-0383-7 (paperback) 2014 Willem van Oranje en Breda : officier en ‘Grand Seigneur’ / redactie Coen Tamse. – Den Haag : Prins Willem de Eerste-herinneringsstichting, 11 juni 2014, ©2014. – 111 pagina’s : illustraties ; 21 cm In publicatie onder het hoofdstuk Over de auteurs: Erik Swart, Wim Klinkert, Jan Teeuwisse, Coen Tamse. – Deze uitgave is verschenen ter gelegenheid van de onthulling door Peter van Uhm, luitenant-generaal b.d., van het door Gerrit Bolhuis vervaardigde standbeeld voor de Nederlandse Defensie Academie te Breda op 11 juni 2014. – Met literatuuropgave. ISBN 978-90-818758-1-3 (gebonden)
eerdere jaren volgen