Nederlands geestelijke, taalkundige en geschiedschrijver
Delft, 23 augustus 1535 – Sint-Truiden, 5 augustus 1602
Biografie
Pontus Heuterus of De Heuiter was de natuurlijke zoon van een Delftse schout. In 1561 verwierf hij het poorterschap van Gorinchem. Het staat niet vast in welk jaar hij tot priester is gewijd. In 1572 werd hij door de Watergeuzen gevangen genomen maar de marteldood werd hem op het nippertje bespaard. Bij de eerste gelegenheid vluchtte hij naar het Zuiden en werd pastoor van Jabbeke (tussen Brugge en Oostende). Omstreeks 1578 moet hij waarschijnlijk weer naar het Noorden zijn gegaan, om de fervente Vlaamse calvinisten te ontwijken. Eind 1582 vertrok Heuterus voor historisch onderzoek naar Bourgondië en het Vrijgraafschaf Bourgondië. Vervolgens was hij twee jaar werkzaam in Friesland en Groningen. In 1587 werd hij kanunnik in Deventer. Bij de inname van de stad door Maurits in 1591 moest hij opnieuw voor de protestanten vluchten. Nu ging hij definitief naar het Zuiden, waar hij wederom kerkelijke beneficiën genoot. Naast zijn historisch werk schreef hij een boek over de Nederlandse taal: de Nederduitse orthographie .
E.O.G. Haitsma Mulier, Anton van der Lem
Werken
1.1: Rervm Bvrgvndicarvm libri sex, in quibus describuntur res gest Regum, Ducum, Comitumque vtriusque Burgundi; ac in primis Philippi Avdacis, Ioannis Intrepidi, Philippi Boni, Imperij Belgici conditoris, Caroli Pvgnacis; qui è Valesia Francorum Regum familia apud Burgundos imperarunt. : Quorum postremus liber, qui est sextus, continet genealogias familiarum eorum maximè principum de quibus in vniuerso opere fit mentio; docens quoque rationem stemmatum per auita insignia disponendorum. / Avctore Ponto Hevtero … – Antverpi, : ex officina Christophori Plantini, 1584. – [8], 192, [12], [12], 99, [1] p. : ill. ; in-2. – (ovl) 4 A-R 6 2 (ovl) 6 A-B 2 C 4 D 6 E 2 F 4 G-H 2 I 4 K-M 2 N 4 O 6 P 2 Q 4
Dl VI met afz. titelbl., pag. en sign.: Genealogiae prcipvarvm aliqvot e Gallia, Francica, ac Belgica familiarvm, de qvibvs in prcedenti historia maxime agitvr, ac ad eius intelligentiam plurim`vm conducentes : liber sextvs / auctore Ponto Heutero. – Antverpi : ex officina Christophori Plantini, 1583. – Voet 1325 en 1326. – Voet 1325. – Belgica typographica 1448.
Plaatsingscode UB Leiden: 392 A 12; THYSIA 860: 1
1.2: Rervm Bvrgvndicarvm libri sex, in quibus describuntur res gest Regum, Ducum, Comitumque utriusque Burgundi; ac in primis Philippi Avdacis, Joannis Intrepidi, Philippi Boni, Imperii Belgici conditoris, Caroli Pvgnacis; qui è Valecia Regum familia apud Burgundos imperarunt : quorum postremus liber, qui est sextus, continet genealogias familiarum eorum maximè principum de quibus in uniuerso opere fit mentio; docens quoque rationem stemmatum per avita insignia disponendorum / avctore Ponto Hevtero. – Hag-Comitis : ex officina Theodori Maire, 1639. – 458,[16],V,103 p. ; in-8
De “Genealogia” met apart titelblad: Genealogiae prcipvarvm aliqvot e Gallia, Francica, ac Belgica familiarvm, de qvibvs in prcedenti historia maxime agitvr, ad eius intelligentiam plurimèm conducentes : liber sextvs / auctore Ponto Heutero. – Hag-Comitis : ex officina Theodori Maire, 1639. – Cum indice.
Plaatsingscode UB Leiden: 1007 C 12
Herdrukt in: Opera historica omnia … Lovanii 1643, 1-151, 1649, 1651 (zie: nr. 4).
2.1: Ponti Hevteri Delfii … Rervm Belgicarvm libri qvindecim, qvibvs describvntvr pace belloqve gesta a principibus Avstriacis in Belgio, : nempe Maximiliano primo csare, Phillippo primo Castell rege, Carolo quinto csare, Philippo secundo Hispaniarum rege …. – Antverpi : Ex officina Martini Nutij, ad insigne duarum Ciconiarum, 1598. – [22], 751, [24] p. : 12 uitvouwbl. met tab.. ; in-4. – *-3* 4 A-Z 4 Aa-Zz 4 AA-ZZ 4 AAa-ZZz 4 AAA-ZZZ 4 (3*4 blanco). Met index.
Plaatsingscode UB Leiden: THYSIA 659
2.2: Rerum Belgicarum libri quindecim, quibus describuntur pace belloque gesta a principibus Austriacis in Belgio, etc / Ponti Heuteri Delfii. – Antverpiae : Ex Officina Martini Nutii, 1608. – 751 p. ; 21 cm. Deze editie niet in Haitsma Mulier, Van der Lem, Repertorium van Geschiedschrijvers, 223b.
Plaatsingscode UB Amsterdam: BALIE 210.F22
Herdrukt in: Opera historica omnia … Lovanii 1643, 1-372, 1649, 1651, 1-454 (met de titel: Rerum Austriacarum) (zie: nr. 4).
Een gedeelte uit boek IV, pp. 211-215, met een gedeelte van pag. 216 is vertaald en uitgegeven onder de titel:
2.3: Een kort verhael vande conspiratie ende verraderye, waer door de stadt Atrecht in het iaer 1492. weder ghebracht is onder de macht van Bourgondien. / By Pontus Heuterus. ; Tr. from the Latin by T.G. – Delf, pr. A. Cloeting, 1640, 1640. – in-4. – A4. Knuttel 4660.
Plaatsingscode UB Leiden: PAMFLT 1640: 1
3.1: De veterum ac sui saeculi Belgio libri duo : quid his tractetur, versa indicabit pagina / Ponti Hevterii Delfii. – Antverpiae : apud Joann. Keerbergium, 1600. – [8], 303 p. ; in-4
Plaatsingscode UB Leiden: 394 B 20: 1; THYSIA 669
3.2: Veteris ac novi Belgii, historia : in qua antiquarum provinciarum ejus nomina, flumina, fontes, decurssus, ac ostia describuntur / per Pontum Heuterum Delphium. – Antverpiae : Joannem Keerbergium, 1605. – [XVI], 299 p. : ill. ; .. cm. Colofon: Typis Henrici Swingenii. – Met kaart op de titel. – Met 1 tabel.
Herdrukt in: Opera historica omnia … Lovanii 1643, 1-94, 1649, 1651 (zie: nr. 4).
4.1: Ponti Hevteri, Delfii, prpositi Arnhemensis, Opera historica omnia; Bvrgvndica, Avstriaca, Belgica : de rebus à principibus Bvrgvndis atque Avstriacis, qui Belgis imperarunt, pace belloq[ue] prclarè gestis. ; Insertus est eiusdem De vetvstate et nobilitate famili Habspvrgic et Avstriac liber singularis. ; Accessereque De vetervm ac svi scvli Belgio libri duo; aliaque. – Nunc primùm simul edita, operâ atque industriâ viri docti recensita, & capitibus distincta. – Lovanii, : ex Officina Ivsti Coppenii, 1643. – [20], 263, [33], 372, [12], 147, [1] p. : ill. ; in-2. – * 4 * 4 2* 2 A-2H 4 2 * 6 2* 1 3* 4 A-2H 6 2I 4 2K 2 3 A-M 6 N 2. De stukken met afz. pag. en sign.
Niet in UB Leiden. Plaatsingscode KB Den Haag: 3189 A 10
4.2: Ponti Hevteri, Delfii, prpositi Arnhemensis, Opera historica omnia; Bvrgvndica, Avstriaca, Belgica : de rebus à principibus Bvrgvndis atque Avstriacis, qui Belgis imperarunt, pace belloq[ue] prclarè gestis : insertus est eiusdem De vetvstate et nobilitate famili Habspvrgic liber singularis : acceréq[ue] De vetervm ac svi scvli Belgio libri duo; aliáque : nunc primùm simul edita, operâ atque industriâ viri docti recensita, & capitibus distincta. – Lovanii : Typis ac sumptibus Ivdoci Coppenii …, Anno 1649. – [20], 263, [33], 460, 147 p. : ill. ; in-2
Plaatsingscode UB Leiden: 1015 B 4
4.3: Ponti Hevteri, Delfii, prpositi Arnhemensis, Opera historica omnia; Bvrgvndica, Avstriaca, Belgica … : Nunc primum simul edita, operâ atque industriâ viri docti recensita, & capitibus distincta. – Editio vltima et auctior. – Lovanii, : typis ac sumptibus Ivdoci Coppenii …, 1651. – [16], 263, [33], 372, 460, 147, [1] p. ; in-2
Plaatsingscode UB Leiden: 1438 A 11; 1195 A 8
De derde druk is de meest volledige. Deze omvat de Historia secessionis Belgicae (zie: e) als boek 16, 17 en 18 onder de titel: Rerum Austriaco-Belgicarum tomus secundus, Secessionis continens Belgicas, van de Rerum Austriacarum, welke de periode beslaan tot en met 1569. Uit de tweede druk werd dit gedeelte verwijderd, zodat er van deze zowel exemplaren zijn met als zonder de Historia secessionis Belgicae.
5: Historia secessionis Belgicae, in: P. Heuterus, Opera historica omnia … Lovanii 1649, 1-454, 1651
Van de eerste druk zijn geen afzonderlijke exemplaren bekend. Het boek werd door de censuur in beslag genomen. Het is slechts in een gedeelte van de tweede druk van de Opera omnia van 1649 opgenomen. Zie: 4.
Literatuur
A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden VIII, 1, (Haarlem, 1867) 755-759
Allgemeine Deutsche Biographie 12 (Leipzig, 1880) 340-341 ( K. Wenzelburger )
Biographie Nationale de Belgique 31 (Bruxelles, 1961) 453-459 (Marc Lefèvre)
Nationaal Biografisch Woordenboek : niet opgenomen
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek VII (Leiden, 19) 585-586 (H. Brugmans)
S. de Wind, Bibliotheek van Nederlandsche geschiedschrijvers, 192-198, 549-550
Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800 / samengest. door E.O.G. Haitsma Mulier, G.A.C. van der Lem ; met medew. van P. Knevel. – Den Haag : Nederlands Historisch Genootschap, 1990. – XVII, 470 p. ; 25 cm. – (Bibliografische reeks van het Nederlands Historisch Genootschap, ISSN 0169-7641 ; 7). Rugtitel: Repertorium geschiedschrijvers, 1500-1800. – Met lit. opg., reg. ISBN 90-73069-04-1 geb., nr. 223
De katholieke Nederlandse geschiedschrijving in de 16e en 17e eeuw over de opstand / B.A. Vermaseren. – 2e dr., met aanvullingen. – Leeuwarden : Dykstra, cop. 1981. – LI, 320 p. ; 23 cm. – (Nederlandse herdrukken ; 2). Fotomechanische herdr. van de oorspr. uitg.: Maastricht : Van Aelst, 1941. – Ook verschenen als proefschrift Nijmegen. – Met lit. opg., reg. ISBN 90-70522-02-0,
Nederduitse orthographie van Pontus de Heuiter (1581) : een inleiding / Gerardus Rutgerus Wilhelmus Dibbets. – Assen : Van Gorcum [etc.], 1968. – X, 231 p. : ill. ; 24 cm. Ook versch. als: Studia theodisca ; 8:. – Proefschrift Nijmegen. – Met samenvatting in het Frans.
Chronologie des uvres de Pontus Heuterus / [par] Marc Lefèvre. In: De gulden passer : driemaandelijksch bulletijn van de Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen = Le compas d’or : bulletin trimestriel de la Société des bibliophiles anversois, ISSN 0777-5067: vol. 42 (1964), pag. 128-160.