volgens Emanuel van Meteren
Van daer trock Don Frederico op Amsterdam, die het altijdt met de Spaengiaerden gehouden hadden, alwaer hy met den Grave van Bossu, van Oversteyn, ende Heeren van Havrecourt, Noyrcarmes, en andere Oversten verwachte, dat hem de Hollantsche Steden alle komen opgheven souden, midts dat nu door de wreedtheydt, te Naerden ghebruyckt, den schrick vermeerdert was: Maer vreese veroorsaeckte onder veel een desperatie. Den Leger trock terwijlen op na den wegh van Haerlem.
Gheleghentheydt van Haerlem .
De Stadt van Haerlem was tot deser tijdt wel de grootste, maer de swackste van geheel Hollandt, sy was tamelijcke ende wel ghebout, hebbende een seer schoone en verheven Kercke, zijnde tot een nieu Bisdom ghevoordert, heeft een schoon Stadt-huys ende Marckt, leydt ontrent een ure van der Zee Oceane: Zuydtwaerts van der Stadt leydt het Haerlemmer Meyr, ende buyten de Poorte Zuydtwaerts lagh een gheneuchlijcke Bosschagie, hebbende ront-om vruchtbare Lantsdouwe, ontrent een mijle van de Stadt leyt het Dorp Sparendam, alwaer door sekere Sluysen een groote doorvaert is van Schepen op veel Steden daer ront-om gheleghen, alwaer sy een Schansse gemaeckt hadden: door de Stadt loopt een schoon Water, de Spaer ghenaemt, loopende uyt het Tije na de Haerlemmer Meyr.
Don Frederico treckt na Haerlem.
Tot Haerlem sochten de Inwoonders alle middelen, om haer leven te verseeckeren, op ‘t welcke vielen verscheyden opinien onder den Raedt aldaer. Ende midts eenen Brief, die den Pastoor van het Bagijn-hof ontfanghen hadde, datter ghenade voor-handen was, soo ‘t terstont versocht worde, hebben eenighe voornaemste, dien middel volghende, secretelijcken uyt de Stadt gesonden, den derden Decembris, Dierick de Vries, een oudt Borghemeester, die van grooten aensien was, met Joncker Christoffel van Schaghen, ende den Pensionaris Assendelft, seer tot den Spaenschen genegen, tot dien eynde tot Amsterdam, alwaer sy sochten de Stadt Haerlem over te gheven, op behoorlijcke ende tamelijcke conditien: Maer Don Frederico verworp alle redelijckheydt, om te moghen sijnen moetwil gebruycken, segghende gheen andere sleutelen dan sijn Gheschut te behoeven.
Oratie van Ripperda, Gouverneur van Haerlem, aen de Borgherije.
Terwijl dese Ghesanten aenhielden, om beter antwoorde, hebben de andere, die dien middel niet seecker en dochten, om voorder beraedt daer op te nemen, de ghesworen Schutters doen vergaderen ten selven daghe: Alwaer de Gouverneur, Wijbalt Ripperda, een Vriesch Edelman, Joncker Lancelot van Brederoede, Adriaen Janssz Schouthet der Stadt, ende den Borghemeester Stuyver present zijnde, den Borghers voorhielt, wat hope ende Breiven daer ghekomen waren, ende dat Dierick de Vriese ende andere om genade uyt waren: Wat van de ghenade te hopen waren, mocht men aen de andere Steden sien: Den Prince van Orangien, als Stadhouder waren sy alle by Eede verbonden, welcken Eedt hy wilde houden, niet twijfelende sy souden ‘t selfde oock alle als eerlijcke lieden doen: Hy ware gheresolveert de leste druppel bloedts voor de Borgers ende de Stadt te waghen, en soo sy sulcks oock ghesint waren, souden sy het vrymoedelijcken uytspreken. Als sy dit ende diergelijcke woorden, met kloecken moede ghesproken, ghehoort hadden, hebben de Schutters eendrachtelijcken gheroepen, Lijf ende goedt met hem voor ‘t ghemeyne Vaderlandt te willen opsetten.
In Haerlem treckt in Garnisoen vier Vaendelen Duytschen onder Steenbach, van Lazarus Muller Regiment.
Waer op hy terstondt voorder resolveerde, te seynden na den Prince van Orangien tot Delft, ende oock aen Lazarus Muller, die op den nieuwen Dam sijn loop-plaetse hadde, met een Regiment Duytsche Knechten van thien Vaendelen, om van hem onderstandt te hebben. Muller trock den selven nacht op met sijn Regiment, en is ‘s anderdaeghs voor Haerlem ghekomen, en heeft vier van sijn Vaendelen, onder den Luytenant Colonel Steenbach, met de Capiteynen Christoffel Vader, Lambert van Wittenbergh, ende Marten Pruys binnen gesonden: Met de andere ses Vaendelen trock hy voorby na Leyden. Voorts hebben sy terstondt de Beelden uyt de Kercken ghedaen, en de Ghereformeerde Religie doen predicken, en gheresolveert daer mede te houden.
Hierentusschen waren Joncker Christoffel van Schagen, en den Pensionaris Assendelft, van Amsterdam weder gekomen, die belooft hadden de stadt Haerlem aen Don Frederico te leveren, op hope van ghenade, by den Hertogh noch te verwerven. Dierick de Vriese was daer gebleven: Dese twee wierden terstont gevangen genomen, en na Delft by den Prince gesonden, alwaer Assendelft den 24 December gedoodt wert, soo daerom, als om meer andere feyten: Joncker Christoffel van Schagen stierf in de ghevanckenisse.
Sparendam by de Spaengiaerden gewonnen, den 9 December.
De Spaengiaerden quamen terstont tot Spaerwouwe, waeromme die van Haerlem terstondt tot Sparendam sonden drie hondert Mannen, so Soldaten als Borghers, onder de Capiteynen Marten Pruys, met Michiel en Geraert Verlaen, om Sparendam te bewaren, zijnde de Schansse op een passagie en Dijck, waer langhs het Leger hadde te passeren. En sonden oock mede sommige Pyoniers ofte Gravers, om den hoogen Dijck door te steken, en het Landt onder Water te brenghen: Maer besigh zijnde, en noch niet diep ghegraven hebbende, werden sy van de Spaengiaerden verrast ende verdreven, en ‘t gene sy al-reede gegraven hadden, deden sy by de Boeren terstont weder stoppen. Daer-en-tusschen werdt het stijf vriesende, soo dat alle de Wateren, genoemt Sparen en Tije, binnen Sparendam seer hardt waren toegevrosen: Waer door Juliaen Romero den 9 December, dat over het IJs van achter en vooren bestormt heeft. En niet teghenstaende dat die van binnen haer dapperlijcken weerden, en met haer Gheschut groote Moort onder haer vyanden deden, so zijn sy daer binnen ghekomen met geweldt: Waer over die van binnen de vlucht namen, niet tegenstaende dat die van Haerlem met een Vaendel Borgheren, en een Vaendel Krijghsvolck, haer tot assistentie (maer te spade) quamen. Daer bleef verslagen den Capiteyn Marten Pruys, en oock veel Spaengiaerden.
Aldegonde van weghen ‘t Hof van Hollandt, vermaeckt de Wet tot Haerlem, den 9 December.
Hierentusschen soo was binnen Haerlem ghekomen de Heere van Sint Aldegonde, van wegen den Prince van Orangien en Staten van Hollandt, die den 9 December de Schutterije en leden der Stadt vergaderde, en haer voorhiel [sic] den noodt der Stadt, en hoe Dierick de Vriese met sijn handelinghe haer tot een trouweloos accoort meynde te brenghen, en diergelijcke: Versoeckende, sy souden tegen den anstaenden noot eenen anderen Magistraet kiesen, of de Wet hermaken, daer toe hy geauthoriseert gekomen was van den Stadthouder en Hove van Hollandt, biddende te willen onder haer kiesen acht Mannen tot Borghemeesteren, en veerthien tot Schepenen, waer van de helft tot het toekomende Jaer regeeren soude, also het gheschiede. En daer werden tot Burgemeesters ghemaeckt Claes van der Laen, Jonck-Heer van den Vliet, Geeraert Stuyvers, en Pieter Kies, met noch andere seven Schepenen, en thien Raden, die den last aenveert hebben, alle noodelijcke Policijen tot beschuttinghe der Stadt opgestelt.
Haerlem belegert den 11 December.
Den elfden December is het Legher voor Haerlem gekomen, 35 Vaendelen Spaengiaerden, twee-en-twintig Vaendelen Walen, onder Noyrcarmes, Capres en Licques, en achthien Vaendelen Hooghduytsche, onder den Graef van Oversteyn, met 800 Paerden: alwaer dagelijcks andere meer toe quamen, met Gheschut en toebehoorten, vergeselschapt met den Grave van Bossu, die Luytenant Stadthouder van Hollandt was.
Terwijlen de Spaengiaerden besigh waren voor Haerlem, heeft den Prince van Orangien en den Grave van der Marck alle haer krijghs-volck op ontboden, in meyninge eenen Leger te slaen tussen Leyden en Haerlem, op een Dorp Hillegom, nu hebbende ontrent elf of twaelf Vaendelen knechten by den anderen. So haest sy daer gekomen waren, achtende den vyandt noch voor Haerlem so sterck niet te wesen, sondt den Grave van der Marck 8 Paerden uyt, om des Vyandts doen en wesen te bespieden, die van dese eenighe ghevanghen hebbende, en van ‘t voornemen de wete kreegh, waerom hy haer terstont met 600 paerden en 5000 te voet heeft gaen bespringhen, den 10 December, en dat met sulcke snelheydt, dan den Graef voorsz, daer Overste over zijnde, qualijck tijt hadde sijn Harnasch aen te doen, en sijn 6 Vaendelen Duytsche, en 6 Vaendelen Nederlanders en Enghelsche, met 150 Paerden in slagh-ordene te stellen, met dewelcke hy en Bertel Entens seer onbedachtelijcken (sonder omsien, of de ander waren aengekomen) met twee Vaendelen alleen, en sijn Ruyteren, haer terstondt het aensicht boot: maar sijn Ruyteren te onsterk zijnde, en so qualijck konnende van hen gesien de menichte (mits het eenen grooten sneeuw viel) so waren sy geslagen eer sy ‘t wel wisten, en namen de vlucht. Dien volghden de Bremers of Hooghduytsche Voet-knechten, en veel andere, eer datse wel in ordre gekomen waren, so dat hem de Grave met sijn Garde bykans alleene vondt, in groot perijckel. Ten leste quam hy daer noch van, als twee Peerden onder hem dootgeschoten waren.
Jaques Martens van Ghendt sijn vrome doodt.
Eenighe manlijcke Vaendragers, onder andere Jaques Martens van Gent, Sone van den President van Vlaenderen, wilden de vlucht beletten, en bleven staende, haer selven in ‘t Vaendel windende, werden daer in doorsteken. Aldaer en in de vlucht bleven wel ses ofte seven hondert doot. Onder de Gevangenen waren Baptista van Trier, en Hans Keller, die de Spaengiaerden beyde aen de Galghe levendigh hinghen, met een been, en het hooft nederwaerts. De Grave van der Marck dede voor Trier bieden twee duysent Kroonen, met noch 19 haerder gevangen Soldaten, maer te vergeefs: Daeromme hy de 19 Soldaten terstondt oock dede ophanghen.
Haerlem beschoten.
Don Frederico dede terstondt sijn beschanssinghe en begravinghe maken, plantende sijn Gheschut, hem verwonderende van den wederstant, zijnde een grootachtighe onstercke Stadt, met slechte mueren en Grachte, meest bevest op de oude maniere: maer die van binnen hebben haer ghefortifieert so sy best konden. Den 18 December heeft hy met 14 stucken Gheschuts, schietende klooten van 40 en 46 ponden swaer, gheschoten 680 schoten op de Kruyspoorte en Bolwerck, de Voor-poorte soo afschietende, dat sy den wegh tot den Block-huyse benamen: Waerom sy by nacht onder de Poorte moesten eenen wegh maken, en hebben met allerhande materialen de schade met grooter neerstigheyt gerepareert. ‘s Anderendaeghs hebben sy oock op S. Jans Poorte, en voor het Blockhuys 675 scheuten gheschoten, waer teghen die van binnen begosten eenen nieuwen wal te maken.
Den eersten storm op Haerlem te vergeefs, den 20 December.
Den 20 December tot den Noene gheschoten hebbende, en also tamelijcke Bresse gemaeckt, hebben sy eenen storm ghedaen, de Soldaten op haer schouderen draghende sekere toegemaeckte Bruggen, om over de Gracht van ‘t Bolwerck te komen: haer Schanssen lagen vol Archibusiers, om die van de Stadt van de Wallen en mueren te keeren. En alsoo sy met 18 Vaendelen hardt aenvielen, soo hebben die van binnen met groot Geschut ketenen uyt de strijck-weer en gheschoten, dat de eerste moeste te rugge wijken.
Den tweeden aenval of storme te vergeefs.
Daerna hebben sy terstont den storm met verssche Vaendelen vernieuwt: Waer teghen haer die van binnen wederom ghesteldt hebben met schieten en steecken, en wierpen brandende reepen met vyer ende peck, dat sy weder afweken, latende de Grachten vol dooden ende vol wapenen. Daer bleven van de Spaengiaerden wel 150 doodt, en van namen wel boven de 20 Bevelhebberen, en andere Edelen. Dit heeft die van Haerlem grooten moet gemaeckt, de Borghers haer soo vromelijcken in den storm draghende als de Soldaten. De Spaengiaerden ghewoon zijnde de Victorie te vechten hebben begonnen achterwaerts te dencken, en de na volgende daghen met graven, mijneren en schieten beseigh gheweest.
Volck ende Victualie binnen Haerlem ghesonden.
Niet tegenstaende heeft den Prince van Orangien noch sijn krijghs-volck by een ghebrocht, ende doen logeeren tusschen Leyden ende Haerlem, op het Dorp van Sassem, van waer naderhandt binnen Haerlem gesonden was alle noodtdruft, oock veel Soldaten, van Walen, Fransoysen, Engelsche ende Schotten, onder diversche Capiteynen, als Christoffel Gunter, Schram van Bruynswijck, Duytsche Capiteynen: ende Capiteyn Cury, Dehenny, Margotin, Denna, Jasper ende Sosey, Paris, Seminade, Balfort: Dese waren al Fransoysen, Walen, Schotten ende Engelsche, met Serraets, Haultain, Rosengi en Bordet, Commissarisen, t’samen 15. Vaendelen, behalven 4. Duytsche Vendelen, die daer te vooren in waren. Ende dese werden in gesonden meest over het IJs, als de Wateren ende Haerlemer Meyr toeghevrosen waren. Oock veel Sleden dagelijcks met Koren, Buscruyt, ende andere notdruft. Waer mede die van binnen ghesterckt zijnde, hebben alle kloecke wederstandt, ende haren vyandt grooten afbreuck ghedaen, dagelijcks op haer uytvallende, soo dat bykans geenen dagh passeerde sonder schermutselen, hebbende binnen 40 ofte 50 Paerde-Ruyters, gecommandeert by Woulter Enckhuysen, geboren van Delft, waer mede sy gevangenen achterhaelden ofte inkreghen, by dewelcke sy der vyanden aenslaghen, ende mijneren onder haer Wallen, vernamen.
Wtval van die van Haerlem, den 25 Meert.
Onder alle uytvallen, die sy deden, was dien notabel, die ghedaen wiert den 25 Meert, met duysent mannen op den Duytschen Leger in ‘t Haerlemmer Bosch, uyt alle haer Schanssen de Duytschen uytdrijvende, daer over de ses hondert verslaghen ende verdroncken wierden, en namen haer af elf Vaendelen, ende 7 stucken Geschuts, ende wel 50 Beesten: verbrandende oock wel 300 Tenten ende Hutten, veel Buydts in de Stadt brenghende.
Niet teghenstaende dat in Haerlem veel krijghsvolck was, soo resolveerde nochtans Don Frederico van daer sonder Victorie niet te trecken, niet teghenstaende den kouden Winter, ende dierte van victualie in sijn Legher, die haer al van Amsterdam komen moeste langs eenen Dijck, en liet hy daghelijcks daeromme niet af van schieten, op het Bolwerck van de Kruys-Poorte, en op de Sint Jans-Poorte, ende Borst-weeringe ende Mueren over beyde zyden van de Poorten, ende voorts na de Huysen, Kloosteren ende Kercken. Sy hebben dagelijcks ghedolven ende ghemijneert onder de Wallen. Den Hertogh daer wel drie duysent Pyoniers ofte Gravers seyndende, uyt het Landt van Luyck, die daer meest al doodt bleven, soo gheschoten als vermoordt in de Mijnen. Die van der Stadt hebben daer tegen wonderlijcke Mijnen ende tegen-graving en gemaeckt, ende dier thien ofte twaelf met Buscruyt opgheblasen, hebben oock alle schade des nachts vermaeckt, die des daeghs met schieten ghedaen was.
Een eerbare manlijcke Vrouwe in Haerlem.
Die van binnen hebben nieuwe Wallen, Vesten en Bolwercken gemaeckt, gelijck een half Mane, oock aen de Kruys-Poorte een Bolwerck met Balcken aen malkanderen in een gevlochten, gelijck een Rooster, met Rijs, Aerde ende Paerde-mest ghevult, tot welcken Wercke, rijck ende arm, jongh ende oudt, Vrouwen ende Mans moesten arbeyden. Die van binnen hadden oock een kloecke Vrouwe, en eerbare Weduwe, ontrent 46 jaren oudt, Kennau genaemt, die d’ander Vrouwen in allen noodt aenvoerde, ende met eenighe andere veel manlijcke daden (boven Vrouwen aerdt) bedreef op den vyandt, met spiessen, bussen, en sweerdt, als een Man haer behelpende in vrouwelijck habijt.
Bequaemheydt tot stormen binnen Haerlem.
Als nu Don Frederico wel 40 daghen lang de voorschreven plaetse wederom doen beschieten hadde, so heeft hy de Bresse tot twee reysen doen visiteren, hoe die bestormelijck waren, by vier ervaren Spaengiaerden, Rodrigo Peres, Lodon, Artayon, en den Vaendrager Begerradin: Dese refereerden, dat in de Bresse boven de hooghte van ‘t ghebint eens Huys niet op te klimmen en ware, zijnde de Poorten, Bolwercken en mueren, so afgeschoten, dat de Bresse wel 200 voet-stappen wijdt was, daer sy haer vyanden handt tegen handt mochten bevechten, sonder dat die van binnen eenige strijck of te zydt-weeringhen hadden, oock luttel plaets, en daer-en-boven was de Gracht ende het Water al hart toe-gevrosen.
Den derden storm op Haerlem, den 31 Januarii te vergeefs.
Waeromme hy den 30 Januarij besloten heeft te stormen eer ‘t licht was, belastende sijn volck witte Hemden over haer Wapenen aen te doen, om in ‘t doncker bekent te wesen. Ende de kloeckste Vaendelen van Montdragon, met noch 2000 Walen, ende seven Vaendelen Duytschen van Polvijler, dede hy by nacht in der Spaengiaerden Legher komen, om met den Spaengiaerden aen te vallen, de andere dede hy in de begravingen leggen, om die van der Stadt met schieten van de Bressen ende defensie te weeren. Daerna, als hy alle Natien aengesproken ende vermaent hadde, ende met alle bescheydenheydt alles wel gheordineert en besteken was, ende de Capiteyenen oock wel bedeylt waren, soo zijn sy met groot gheweldt aengevallen, seer secretelijcken ende stille, een deel klimmende van onder de Poorte op de Poorte, Mueren ende Bolwercken, eer het die van binnen ghewaer wierden. Maer ten lesten, die de Wacht tusschen de twee Poorten hadden, dat ghewaer wordende, boven veertigh ofte vijftigh niet sterck zijnde, hebben haer eerst ter weere ghestelt, alarm makende, ende de opgheklommen afgestooten. De Schutterije ende andere Soldaten liepen terstont toe, ende de stoutste afghesmeten hebbende, wiert den aenval van buyten wederom ghereforceert. Als sy nu op het afgeschoten Bolwerck van de Kruys-Poorte geklommen waren, en sterck daer op ende ontrent waren, hebben die van binnen een Mijne (die sy te voren onder dat Bolwerck hadden doen graven ende delven, met Buscruydt ende anders wel ghevult) aenghesteken, die in de Locht vloogh met ontallijck volck, dat daer met haer Vaendelen op ende ontrent was, die daer onder versmoorden, wel ontrent vijftigh: Het welcke de naeste soo dede vertsaghen, datter niet een meer dorste aentreden. Waer op die van binnen terstont op de reste aenvielen, doorstaken ende doorschoten aldaer sy aen konden, voorts schietende in de slaghordere, buyten staende. Daer bleven veel Edelen en Capiteynen van alle Natien, doodt, ende veel ghequetsten, daer die van binnen boven thien Mannen niet ghemisten.
Haerlem met Sleden over het ijs eensdeels ghevictualiseert.
Sints dien tijdt heeft Don Frederico ghedespereert de Stadt met stormen te winnen, midts het groote Garnisoen datter in was; maer geresolveert by belegh te dwingen. Dies hem van den Hertogh toe-ghesonden werden meer Krijghs-volck, als Duytschen onder Polwijler, Walen en mede Italianen, een Regiment ofte Tertio van de Ligue, die tegen de Turck gemaeckt was: Oock Spaengiaerden, onder Don Gonsalo de Braccamonte, Rodrigo de Paz, Don Lopes de Acugna, en Don Lopes de Figueroa: oock meer paerde-volck. Daer wierdt oock gesonden Herry de Vyenne, Baron van Chevraux, met duysent Borgongions.
Gheduerende desen harden storm, zijnder langhs d’ander zyde van der Stadt, wel tachtentigh ofte tnegentigh Sleden over het IJs met victualie, ende alderhande Munitie inghekomen, ‘t welck, so lange den vorst duerde, men haer qualijck konde beletten, ende kreghen also in een Maent veel provisie, maer mochte tot so groote menichte luttel helpen. Waeromme die van binnen, teghen dat den vorst soude ghedaen zijn, hebben sy Galeyen ghemaeckt, ende Schepen toegerust. Desgelijcks dede den Prince tot Leyden oock veel Schepen ende Galeyen toerusten, daer Marinus Brandt, Admirael over was: Met welcke Schepen hebben sy in Februario ettelijck Kooren en anders, inghekregen, met twee Metalen ende thien Ysere stucken Gheschuts, van Leyden ghesonden, met Munitie. Maer den Hertogh van Alba heeft oock tot Amsterdam Schepen doen toerusten, daer den Graef van Bossu Overste van was, ende by het Huys ter Hert den Dijck doorgesteken den 19 May, en drie-en-dertigh Schepen en seven Galeykens in het Haerlemer Meyr gebrocht: Tusschen welcke Schepen isser op het Haerlemer Meyr dickmaels ghestreden. Want de Steden van Hollandt rusten oock veel Schepen toe, als Dordrecht twintigh, Delft derthien, Rotterdam vijfthien, Gorcum thien, Schiedam ses, ende andere na advenant, die den sevenden April in de Kaghe by Leyden vergaderden: Dese waren dagelijcks aen malkanderen.
Schip-strijt voor Haerlem.
Maer ten lesten, den 28 May, de Amsterdammers boven tsestigh sterck zijnde, hebben sy des Princen Schepen overvallen, en haerder wel twintigh ghenomen: en met die victorie dwongen sy een Schansse, die op een kant van ‘t Meyr lagh.
Ten lesten hebben de Spaengiaerden soo veel beschanssinghen aen het Water ghemaeckt, ende tusschen de Stadt en Water-kant ofte Meyr, dat die van Haerlem en des Princen Schepen geen passagien konden ghekrijghen, om by den anderen te komen. Die van der Stadt hadden oock Schanssen buyten de Stadt ghemaeckt, om beter aen haer Schepen, ofte haer Schepen by haer te gheraken, ende haer Beesten in de Weyde daer ontrent te beschermen, die sy daer hielden noch weydende bykans soo lange sy eenige hadden, tot den 12 Junij toe. Maer sy werden daerna belet (door der vyanden Schanssen en Schepen) eenige victualie te water te krijgen.
Diemer-Dijck werdt doorghesteken, maer te vergeefs.
Den Oversten Sonoy, met die van het Noorder-quartier, hebben den Diemer-Dijck tot twee reysen ghepooght door de [lees: te] steken, zijnde eenen Dijck, die de Zuyder-Zee en de Amstel van ‘t Haerlemse Meyr en binnen wateren scheydt, en den eenlijcken wegh is, by den welcken die van Amsterdam over Landt allen noodtdruft hebben, en meynden door desen Dijcks-gat in ‘t Haerlemmer Meyr ende die Wateren te komen: Maer zijn daer t’elcke reyse van die van Amsterdam afghesmeten, met groot verlies van Volcke, hoewel sy begonst hadden te Schanssen. Sy namen Oudekercke in, om alsoo haer daer te beter te stercken. Maer de Spaengiaerden zijn so sterck ghekomen, dat sy daer oock eenige van des Princen Vaendelen geslaghen hebben.
Schamperheydt tot Haerlem gebruyckt.
Alsoo sy den Capiteyn Antoni Olivier, een kloeck Man van Berghen in Henegou, tot Oudekercke verslaghen hadden, en sijn Hooft over de Mueren binnen Haerlem geworpen hadden, soo wierpen sy noch een Hooft in ‘t Block-huys, den 6 January, met een briefken dat het was het Hooft van Capiteyn Philips Koningh. Het welcke de Soldaten van binnen terghde, dat sy terstont deden elf gevangen halen en ophangen, de Baerden al op sijn Geus gheschoren zijnde, deden sy de Hoofden daer van in een Tonne slaen, met een Briefken daer op, aen den hertogh van Alba, voor sijnen thienden penningh die hem noch onbetaelt was, waerom hy de Stadt Haerlem belegherde, maer voor den interest of verlet sonden sy hem het elfste, om dat hy niet klagen en soude: also rolden sy de tonne in der Spaengiaerden Schansse.
Wreedtheydt tot Haerlem soo wel buyten als binnen, uyt schamperheydt ghebruyckt.
Alsoo die van buyten een Katte ofte platte forme ghemaeckt hadden, hebben sy daer, den seven-en-twintighsten Mey, ‘s avondts een Galghe opgherecht, waer aen sy ettelijcke Borgers en Soldaten ghehanghen hebben, sommighe aen den hals, ende sommighe aen de voeten, die ‘s daeghs te vooren meynden met Buscruydt in de Stadt te komen. Waer door de ghemeyne Soldaten van binnen ghestoort wesende, hebben sy terstont op een Bolwerck oock een Galghe opgherecht, in ‘t aensien van haer vyanden, ende liepen om eenen Meester Lambert, Meester Querijn, eertijdts Borgemeester, en Ursel zijn dochter, een Bagijne, haer tegenpartije houdende, oock eenen Adriaen van Groeneven van Haerlem, die eenighe tijdt daer te vooren, by Cap. Claes Jorisz van Dijcke, op een scharmutsinge uyt ‘t Leger gebrocht was, met noch vijf Soldaten en eenen Jonghen, met eenen Paep, die sy, teghen den danck van de Magistraet, ook ghehangen hebben: De Bagijn met een Vrouwe werden verdroncken, en liepen noch meer andere in de Stadt vanghen, die haer suspect en tegen-partije waren.
Dagelijcks sendt den Hertogh Volck voor Haerlem, groot verlies hebbende.
Aldus werden de ghevangenen over beyde zijden dagelijcks gehangen, en ongenadelijcken ghedoodt en doorsteken, ‘t welck veel volcks sleet: Van buyten zijn daer seer veel ghebleven, soo by de stormen, schermutsen, uytvallen, ende met de verscheyden Mijnen versoncken, van koude, gebreck, en alderley sieckten, dat het ongelooflijck is. Onder andere werden daer de Heere van Noyrcarmes ghequetst, Gouverneur van Henegouwen: en de Heere van Cressoniere doodt, Overste van ‘t Gheschut, ende Gouverneur van Grevelingen, en meer andere Nederlandtschen Adel, behalven Spaengiaerden, Italianen en andere, soo dat het een seer strenghe ende bloedigh beleggen geweest is. Don Bernardijn de Mendosa in sijn historie schrijft, dat alle die van den Krijghs-raet waren, werden geschoten en gequetst, Don Frederico selve, maer niet dootlijck: Hy rekent dat daer bleven ontrent 4000 doot van alle Natien, waer onder ontrent 800 Spaengiaerden, als van namen, Don Jaques de Carabajal, Lozenzo [sic] Perea, Don Estien de Quesado, Toribro Tibron, Johan de Ayala, Don Marcus de Toledo, Jan de Vergas, Don Sancio de Lodoigna, ende meer groote Meesters. Die van binnen hebben, geduerende het beleg, geen groot verlies van Volk geleden, hoewel de Spaengiaerden niet na-lieten, soo met Schieten, Mijnen te doen springen, en kleyne stormen, alarmen en aenvallen, dat eenighsins de Stadt mochte krencken ofte verrasschen. Sy hebben ontallijcke veel Mijnen doen graven, en dan doen springhen, als oock die van binnen daer teghen Mijnden.
Thien duysendt, drie hondert en tsestig scheuten op Haerlem gheschoten.
Sy hebben oock veel vyer-klooten in de Stadt gheschoten, maer geen merkelijke schade gedaen, maer meer met ander groot Geschut, dat veel menschen avontuerlijcken om ‘t leven gebracht heeft. Die van binnen daghelijcx dat schieten tellende, vonden over de thien duysent, drie hondert, en tsestigh scheuten op de Stadt geschoten, groote schade aen de Thorens en Huysen doende. Sy hebben op de Katte noch vier masten opgerecht, daer sy met vier koorden een houten Huysken, boven en achter open zijnde, mede om hooge trocken, daer ettelijcke Archebusiers in stonden, om te schieten al wat sy saghen, ofte hem bloot achter straten gaf. Maer die van der Stadt schoten de koorden ontstuken, dat het Huysken met de Soldaten daer in aen de een zijde nedervielen. Daerna rechten sy een ander op, en wonden dat met vijsen en schroeven op de masten: maer het werdt met geschut doorschoten, en ten lesten van den windt ter neder gewaeyt.
Contrabaterije van die van Haerlem.
En alsoo die van Haerlem twaelf stucken Gheschuts (haer gesonden) nu ontfangen hadden, waer onder twee metalen waren, (haer van der Stadt Leyden geschoncken) hebben sy daer mede vijf van der vyanden stucken op de voorsz Katte staende, gebroken en ontstucken geschoten.
Duyven werden Brief draghers ofte posten tot Haerlem.
Hoe nauwe die van binnen in ‘t leste besloten werden, soo hebben sy noch middel ghehadt, om haren staet en noodt den Prince van Orangien ende Staten van Hollandt te kennen te geven, na de Fuycke by nacht altemets Boden sendende, die eenen Corf met Duyven mede droegen, die binnen der stadt op Duyfcoten broeden. Deser Duyven eenen lieten de Prince en Staten weder vlieghen alst haer te passe quam, met een kleyn briefken aen ‘t beenken gebonden, met Wasse of andersins wel bewaert, die vloghen terstondt na haer koten, alwaer men die gade sloegh, en het briefken afnam: Een wetenschap die eertijdts in Oost-Indien gebruyckt is geweest, en te vooren by de Romeynen.
Ghetekent Silver tot Haerlem voor gelt gebruyckt.
Sy hebben oock middelen gebruyckt van tekenen uyt de Thorens, met Vanen uyt te steken, en vyeren te toonen, om van den ontfang der briefkens of andersins de wete te doen. By gebreke van gelde hebben sy haer gheholpen met een stuck silvers te tekenen met Stadts wapenen, het welcke niet soo veel weert was alst voor uytgegeven werdt, met belofte der Stadt, na de verlossinghe, dat de volle weerde daer voren opgerecht soude worden. De andere steden van Hollandt en Zeelandt, hebben oock het gelt gehooght, den Philips Daelder van 35 op veertigh gestelt: ander gelt na advenant.
Hongersnoodt in Haerlem.
Van ‘t beginsel aen hebben die van Haerlem weynigh ordere op de victualie en proviande gestelt, om dat sy hoopten, datse te water meer ingekregen souden hebben, ‘t welck haer met de schanssen in de Riviere belet werdt: Waer door nu in den Somer (door de menichte van volcke) in de Stadt alderhande victualie gebreck gheweest is, soo datmen de soldaten op een pont Terwen-broots daegs gestelt heeft te eten, in Junio, en de Borgers, Vrouwen, kinderen en dienst-boden, mochten niet dan Moutkoeken en Kennip-koecken eten: en ten lesten heeftmen Peerde[n], Honden, Ratten en Katten gegeten, en alderhande Huyden, groene kruyden, en al dat ter kelen ingaen wilde. Als nu den hongers-noodt soo groot was, datter veel Menschen van honger storven, ende niet langher konden uythouden, en dat de Prince met verscheyden middelen hadden laten weten, heeft hy haer den 8 Julij, uyt Leyden, met een Duyve geschreven, hy soude het ontsetten wagen op het Bosch, dan souden sy eenen alarm op de Fuyck maken, siende gheenen anderen middel te Water voorhanden: Waer op wel twee duysent Soldaten en Borghers (met witte hemden ghekleedt) alle de nacht wachten om te helpen.
De Prince van Orangien meynt Haerlem te ontsetten.
Den Prince hadde onder den heeren van Batenburg, met den Heere van Carloo, Tserarts, etc. alle Krijghs-volck doen vergaderen van Sassem, daer mede oock een deel Hollandtsche goet-willighe, die meest jongh en noch gheen groote ervarentheydt en hadden, die elcke Stadt uyt haer Borgherije sondt. Met desen hoop, en een deel waghenen met alderhande nootdruft, de[n] meestendeel noch niet in Scheepkens geladen zijnde, is den Heere van Batenburg, met de andere, den 8 Julij, ten drie uren na den noene, van Sassem ghetrocken, en ghekomen in ‘t Noordtwijcker-hout, en hebben aldaer wat gherust, en ghebeden opentlijck gedaen. Ter middernacht zijn sy opghetrocken, en alsoo komende by het Spaensch Leger, vonden sy niemant in de eerste beschanssinge, waeromme sy stoutelijck voort-trocken als of den vyandt ghevlucht ware: Maer de Spaensche hadden haer op haer voordeel in laghen vertrocken. En alsoo Batenburghs volck haer naeckte, hebben de Spaensche op haer los geschoten, en soo bespronghen: Over het welcke het Paerdevolck verschrickte, door de onghelegentheydt van de Bosschagie, ‘t welck midden in den wegh stonde, soo dat het Voetvolck malkanderen niet en konden treffen, en zijn te rugghe ghevlucht, dwers door haer Voet-volck, die uyt alle ordere brenghende, en door de donkerheyt, den roock van ‘t schieten, etc. malkanderen ontwetens seer beschadichden, en so den vyant overkomende, werden sy geheel verstroyt. Daer bleven ontrent 7 ofte 8 hondert doot, hoewel men seyde wel van 2000.
De Heere van Batenburgh ende meer andere worden verslaghen.
Batenburgh selve, soo men meynt, bleef in de vlucht van een Brugghe ghedronghen, versmoort, oock de Heere van Cloetinghen, en van Carloo, Tserartz gequetst, ontquam ‘t binnen Leyden. Batenburgh werdt niet seer beklaeght, midts dat hy beschuldight werdt, dat hy sijn Commissie ende bevel niet wel ghevolght en hadde, te verre hem onder den Vyandt begevende: Oock hadde het Paerde-volck groote schuldt. Het ghevluchte volck werdt in Garnisoenen gheleydt, ende het Legher van Sassem verlaten, alsoo oock het platte Landt voor den Vyandt.
Resolutie tot Haerlem van uyt te trecken.
Dese nederlaghe werdt die van Haerlem terstont van den Prince gheschreven met een Duyve: Oock toonden haer de Spaensche neghen Vaendelen, die sy daer ghenomen hadden. Waer op die van Haerlem hebben gheresolveert (siende dat Don Frederico tot gheen compositie en wilde verstaen, om de Soldaten te laten met wapenen uyt-trecken) dat sy alle dat Manlijck was, souden met geweldt daer uyt trecken, de Schepen ende Schuyten op haer wachtende, ende dat sy de Vrouwen ende kinderen souden in de Stadt laten: Maer de Vrouwen dat vernemende, liepen soo on-ordentlijcken na de Poorte, met haer kinderen, dat sy nergens door konden, dat seer jammerlijcken om sien was: Waerom sy dat moesten uytstellen voor dien nacht. En ‘s anderdaeghs, den thienden Julii, ordineerden sy, dat seven Vaendelen Archebusiers souden den voortocht hebben, en den wegh maken, daerna soude den Raedt, Raedts-Wijven en Kinderen volghen, na haer de Schutters, principale Borghers van der Stadt, met haer Wijven ende Kinderen, ende hen souden volgen alle de Borgers die mede wilden, en ten lesten, acht ofte thien Vaendelen knechten, die van de Bresse ofte Mueren en Wachten komen souden. Dit werdt weder belet, soo door dat hem den vyandt vertoonde, door een overlooper gheadviseert, als of hy hadde willen stormen, ende door eenen Brief, die den vyandt uyt het Bosch schickte, inhoudende, dat al dat in de Stadt was soude ghenade hebben, daer op hen de Duytsche Hoplieden en Soldaten terstont op betrouden, en afvalligh waren.
Beroerte en confusie tot Haerlem, om uyt te trecken.
Den elfsten Julii des avonts, meynden vier ofte vijf Vaendelen Walsche Soldaten de Swaelwijker-poorte uyt te trecken, secretelijken, daer veel Schutters en Borgers onder waren, en waren veel al-reede buyten, verlatende de Mueren en wachten: Maer so dit weder geschiede sonder ordere, met verbaestheydt, en gheen Brugge-leggers en andere gereetschappe ghereet en hadden, so heeft elck moeten met beroerte wederom onder sijn wacht, niet sonder groot perijckel, dat den vyandt terwijle niet over in de Stadt en spronge. ‘s Ander-daegs ‘smorgens zijn weder een deel Soldaten en Borghers, en Vrouwen in Mans kleederen, verbaestelijcken aen de Poorte gheloopen, met veel Vrouwen en Kinderen, adieu en afscheyt nemende, dat seer deerlijcken ende jammerlijcken om te sien was: Maer dit werdt weder verhindert, door de hope van accoort, die de Gedeputeerde gaven, daer de Duytsche knechten seer toe ghesint waren.
Die van Haerlem verdraghen met Don Frederico, den 12 Julij.
Den 12 Julij ‘s avonts is de Compositie besloten, by den Hopman Steenbach, Christoffel Vader, Capiteyn Rosony, met twee Borghemeesters, en andere, van de Stadt over te geven: Maar Rosony en wilde het Tractaet niet toe staen, ende adverteerde dat de Walsche, Enghelsche, Schotsche en Nederlandtsche Capiteynen, mits dat genoech was op ghenade en ongenade van den Hertogh, waerom sy de Valbrugghen op-trocken, ende en wilden de Ghedeputeerden niet in laten, die nochtans elders in raeckten, en diversche schoone toesegginghen en beloften des levens binnen verhaelden, het welck eenige seyden, dat het maer den Duytschen, Schotten, Engelschen, als vreemde, belooft en toegeseydt werde: de andere seyden haer, het ware generalijck, waer op sy discorderende, nochtans de meeste roepende, Don Frederico soude meer ghenade toonen dan hem wel toebetrout ware.
Bordet een Capiteyn, doorschiet hemselven, den 13 Julij.
Den 13 Julij werdt de Soldaten ende Volcke (die met Trommel-slagen vergadert waren) voorgehouden, ofse wilden met ghenade en onghenade des Hertoghs in de Stadt blijven, ofte sonder gheweer uyt der Stadt trecken. Waer op sy riepen, liever in de stadt te blijven, op hope van de schoone toesegginghe, waer van de Duytschen, Engelschen en Schotten haer versekert hielden. Den selven morgen warender noch veel aen de poorte, om met gheweldt uyt te trecken, soo sy Brugghe-draghers hadden konnen bekomen. Aldus lieten sy haer gheseggen, of hope van des Hertoghs goede ghenade. Maer een fransoys Edelman, ghenaemt Bordet, die te Bergen in Henegouwen geweest was, hoorende van genade en ongenade spreken, voorsiende des vyandts voornemen, midts dat hy te vooren eens gheseydt hadde, dat hy sulcke gheen ghenade geven en wilde: Soo heeft hy sijnen Knecht op alle vriendtschappe ghebeden, hem te willen doorschieten: ‘t Welck den Knecht, na veel en lange instantie weygherde: ten lesten ghepersuadeert, heeft Bordet het Roer selve na sijnen sin gheladen, ende den Knecht ghegheven, hy voor sijn Bedde op sijn knien sijn Ghebedt gheseydt hebbende, met een Sargie over het Hooft gheslagen, heeft den Knecht geschoten door het Hooft, dat de hersenen de Bedtstede besprengende, tot groot verwonderen van Don Frederico.
Rantsoen en Pardon der Stede Haerlem.
Het Verdragh werdt bevestight, zijnde voor de Borghers redelijck, als dat sy haer plonderen en leven afkochten voor 240 duysent guldens, uytghenomen 57 Borgeren, uytgesteken, namelijck die de Principaelste der Stadt waren, en bewindt ghehadt hadden: waer van ses ofte acht gedoodt werden, eenige haer eygen doot stervende, de reste rackten los door den Grave van Bossu, al-eer eenig volkomen besluyt gemaeckt was. Hier van heeft den Hertogh open Placcaten ghegheven, in forme van Pardon-brieven. Van dit ghelt souden sy betalen hondert duysent guldens ghereedt, binnen twaelf daghen, de reste binnen drie Maenden. Daer op werden de Borghers, en Nederlandtsche Soldaten, belast het gheweer af te legghen, en haer te begeven in ettelijcke plaetsen en Kercken, desghelijcks de Vrouwen. En ten selven daghe werdt onder ses Mannen een vol Broodts van twee ponden uytgedeylt. ‘s Anderdaeghs wert den Duytschen, Engelschen en Schotten, oock belast de Wapenen af te leggen op het Stadthuys, en in Cloosters te vertrecken, alwaer haer terstondt Wacht ghestelt wert. Ten selven dage zijn meest de Spaengiaerden in de Stadt gekomen, met don Frederico ende sijnen Raedt. En alle de Capiteynen en Vaendragers werden buyten gevangen ghevoert. De Borgers werden hart gehedrongen haer gelt op te brenghen, soo sy wilden het leven behouden.
Soldaten van Haerlem worden ghehangen, onthalst en verdroncken.
‘s Anderdaeghs, wesende den 15 Julij, werden ontrent drie hondert Walsche Soldaten op de Marckt ghehanghen ende gherecht. Den Gouverneur, Joncker Wijbalt Ripperda, werdt den 16 Julij, met sijnen Luytenant, Lodewijck Horenmaker van Ghendt, onthooft. Steenbacht Predicant werdt gehangen, en twee hondert neghen-en-veertigh Soldaten in ‘t Meyr verdronken. Den 17 Julij werden weder een deel Soldaten onthalst, ende doen werden by den Borgheren opghebrocht ende betaelt de eerste paye van hun rantsoen. Den 18 wederom drie hondert, waer onder waren sommighe Borgers die ‘t meynden te ontloopen, oock Symon Symonsen den Predicant. Den 20 Julij werden Joncker Lancelot van Brederoede, Rosony, ende den Rentmeester van den Briel, te Schooten onthalst: Alsoo daerna noch achtthien Capiteynen en Vaendraghers, met de reste van Walsche, Schotsche, Engelsche, en Fransche Soldaten, ontrent tot vijf hondert. Daerna noch den 19 Augusti zijn ettelicke Soldaten, die in ‘t Gasthuys soo lange sieck ghelegen hadden, op den Werf van ‘t Gasthuys onthalst.
De Soldaten op de Forten liet men van honger sterven.
Die in de besettinge lagen, op de schansse buyten de Stadt, als wesende in ‘t Verdragh vergeten, dat men haer spijse gheven soude, die liet-men van honger sterven. Den 16 Augusti werden de Duytsche knechten, ontrent 600 sterck zijnde, met hare Capiteynen, met Convoy der stadt uyt geleydt: Maer komende by Nieuwerkercken, zijn sy door de knechten van Joncker Sonoy, met hulp van die van Enckhuysen, den bewaerders afhandigh ghemaeckt, en alsoo verlost, ende de Bewaerders geslagen. Aldus wert al het Krijghsvolck, boven 2000 Mannen, van Haerlem, met haer Capiteynen, al omghebrocht, behalven eenige weynighe, die secretelijcken wech quamen. Ende den Schotsche Capiteyn, ghenaemt Balfour, werdt op belofte (van yet tegen het leven en Persoon van den Prince van Orangien voor te nemen) los ghelaten, die ‘t selfde den Prince verklaerde, en sonder wroegende Conscientie, achte hy in soo quaden belofte niet ghehouden te zijn.
Na dese Victorie van Haerlem, heeft den Hertogh brieven gheschreven aen alle Steden van Hollandt, alle genade aenbiedende, maer niemant gaf gehoor. Selve die van Rotterdam antwoorden hem, segghende: Sy erkenden geerne den Koningh van Spaengie[n], maer voor Stadhouder en wilde[n] sy geen anderen bekennen, dan den Prince van Orangien.
Het belegh van Haerlem nu seven Maenden geduert hebbende, (hoewel het voor de Spaengiaerden Victorie was) soo heeft het nochtans haer reputatie seer ghecrenckt, en bewesen, dat sy oock wederstaenlijck en niet onverwinlijck en waren: hoewel den Hertogh van Alba sijn drie Tertios Spaengiaerden, die hy mede ghebrocht hadde, noemde d’een Tales quales, het andere Invincibiles, het derde Immortales. En het heeft oock den Steden van Hollandt tijdt ghegheven, om haer te resolveren en voorsien tot teghenweer: te meer, om dat de Spaengiaerden tot Haerlem twistigh werden en muytineerden, mits dat Krijghs-volck, dat buyten was, mede wilde deylen van den gelde dat de Stadt moeste opbrenghen, soo wel als die van binnen, zijnde wel 28 Maenden ten achteren, soo sy seyden: Soo dat sy haer Capiteynen ende Bevelhebberen van haer dreven, en niet en wilden ghehoorigh zijn, voor dat sy ghelt hadden. Welcken twist onder haer duerde by de ses weken, eer sy weder te vreden en betaelt werden ,waer door sy te spade Alckmaer belegerden, de Somer voorby zijnde.
Haerlem de Prince aengheboden van de Spaengiaerden, voor veertig duysent guldens.
En terwijle dat sy daer binnen ghemuytineert waren, soo zijnder op eenen tijdt, uyt name van dese ghemuytineerde tot Leyden by den Prince van Orangien gekomen, thien ofte twaelf Spaengiaerden, in ghedaente ghekleedt als Oosterlingen en Kooplieden, die secrete audientie by hem begeerden, zijnde in zijn Kamer voor zijn Bedde gebrocht, hebben verklaert dat sy Spaengiaerde[n] waren, die groot medelijden hadden met zijnen staet, nu so seer gebroken met het voorsz verlies van Haerlem, en om te toonen haren goede wille en gunste tot hemwaerts, boden sy hem aen de Stadt van Haerlem weder in zijn handen te leveren, so hy haer konde behandigen de somme van veertigh duysent gulden eens: Daer by verklarende goede ghewisse en sekere middelen, waer over de Prince al-omme den middel soekende, heeft so veel gelts niet konnen te weghe brengen, en om soo gheringen kleynen gelde op dat pas die aenbiedinge moeten ontseggen met danckbaerheydt.
Schade des beleghs van Haerlem, hun ghekost 1283 duysent guldens.
De Stadt van Haerlem was door dit belegh, en andersins in soodanige armoede gekomen, dat sy de twee hondert 40 duysent guldens, haer opgheleght voor afkoop van de plonderinge, niet en konden betalen: maer als sy al-reede in het eerste betaelt hadden en ghegeven, te weten, 100 duysent guldens, en ‘tselve en konde hun dat niet van de Spaengiaerden, met al hun wreetheyt afgedrongen worden, om dat het daer niet en was te vinden. Dies namaels Anno 1597 die van Haerlem versoek deden, met grooter instantie, van de Landen assistentie, als voor een Aelmoesse, wesende oock beschadight van brande, betoonende by rekeninghe, dat hun verlies en schade, voor het gemeyn Vaderlant gelden, bedroeg 1200, 83 duysent gulden, dies kregen eenige recompensie.
Den Bisschop van Haerlem, Heer Godefroy van Mierloo, heeft de Kercken weder ghewijet, en Misse gesongen den 15 Augusti, alwaer present was Don Frederico.
Den Hertogh van Alba gaf de Borghers van Haerlem een Pardon-brief of Placcaet, verheffende des Konincks goedertierenheydt en haer rebellije verwijtende, en datmen de 57 ghevangen Borgers maer en behielt als voor Borghe van haer getrouwigheydt, ghedateert tot Wtrecht den 27 Julij 1573.
Wy hebben wat prolix geweest in ‘t verhalen dit belegh van Haerlem, om dat het al-omme seer vermaert was, en eens stuck dat van grooten ghewichte en van grooten nadencken gheweest is, geschiedt in een vermaerde Stadt, die oock een oude ende de tweede stadt van Hollandt gherekent is.
Fol. 78r-80v.