De edelen kiezen een narrenlivrei
In ‘t beginsel van December [1563] des voorleden jaers waren by Gasper Schetz, Heere van Grobbendonck, des Konings Thesaurier van de Finantien, ter maeltijdt genoodt, den Grave van Egmont, den Marck-Grave van Bergen, den Heere van Montigny, en meer andere diergelijcke Heeren, tusschen de welcken over tafel onder ‘t goedt-çier-maken, gesproken wierdt (‘t zy by geval, gelijck de Gouvernante uyt hun seggen bevestight, ofte voorwetens, ‘t welck ick niet sekerlick seggen kan) hoe dat men de over-groote kosten der livryen en kleedinge der knechten matigen moghte: sy begonsten te prijsen de gewoonte der Hooghduytsche Heeren, welcker knechten ‘t geheel jaer door droegen een en de selfde lere bockxen, en swart wollen-laecken kappoten ofte kasacken met mouwen, sonder eenige kostelickheydt oft çieraet, behalven alleen aen ‘t opperste van hunne mouwen ontrent de schouderen eenige fluweele boorden oft banden, de welcken sy vleugels noemden: voorts hunne middelen veel wijselicker bestedende in ‘t opvoeden van peerden, dewelcke hun ter oorloge dienen moghten.
Dit exempel heeft een yegelick seer wel behaeght, en over sulcks hebben geliicker-handt besloten, dat sy voortaen alle kostelickheydt en pracht van kleedinge der knechten, oft livreyen van verscheyde sijde lakenen, en kostelicke stoffen achterlaten souden; ja oock alle verscheydentheydt van coleuren ofte verwen, door de welcke elcker Heeren huysgesin en dienaren, voornamentlick de lackeyen, onderkent wierden; en dat sy hier tegens al te samen aenveerden souden eene gelijck-matige algemeyne kleedinge ofte livreye van eenerley verwe en stoffe, en van gelijcke, een algemeyn merckteecken, ‘t welck alle Heeren knechten dragen souden: op dat dese veranderinge van kleedinge niet soude toe-geschreven worden de spaersaemheyt van eenige in ‘t besonder: dan dat dit algemeyn merck-teecken te kennen geven soude de gelijckmoedigheydt en eendrachtigheyt van herten, der gener die in dese drachte van kleedinge over een gekomen waren.
Maer alsoo sy hier over in verschil vielen, wie van hun-lieden deser algemeyne livreye, stoffe, coleur en merck-teecken instellen en uyt-spreken souden, hebben sy sich beraden met den teerlinck, en is ‘t lot op den Grave van Egmont gevallen. D’welcke voor algemeyne stoffe der livreyen heeft ghekosen swart wollen laken, en tot merck-teecken ingestelt, dat op de voorseyde fluweele vleugels der kappoten met lange en breede mouwen, soude geborduert worden eenige hoofden van menschen, en kapruynen van verscheyde coleuren ofte verwen, gelijck de sotten droegen. Welcker vleugelen de Gouvernante daer na eenen aen den Koning, als tot een toon-stuck overgesonden heeft: want nu alle de winckels der borduer-werckers en kleer-makers vol waren van dusdanige kleederen en vleugels: en ‘t gemeyn volck altijdt gretigh, doch niet altijt verdoolt in ‘t door-snuffelen en oordeelen van dusdanige seldtsame nieuwigheden; nam dese saecke waer, en gaf op de selve verscheyde vonnissen en uytleggingen.
Van sommige wierden de kapruynen toege-eygent aen den Kardinael, alsoo hy na ‘t gebruyck van dien hooghverheven staet, een diergelijck kapken achter van sijnen hals afhangende pleegh te dragen. En de hoofden, seyden sy, dat waren den selven Kardinael met sijnen aenhang den Hertogh van Aerschot, den Grave van Barlaymont, en den President Viglius: waer uyt sy besloten, dat den Adel van ‘t Nederlandt hier door wilde te kennen geven, dat sy niet en waren die sotte-bollen (alsoo hun den Kardinael somtijts scheldede) maer meer den Kardinael selfs, en alle de gene die hem aenhongen. Anderen hier en tegen waren van gevoelen, dat den Adel door dese hoofden en sots-kapruynen verstonden hun eygen selven, al oft sy den naem van sotte-bollen aennamen; maer dat den Kardinael middeler-tijdt oock verstaen soude, hoe gelijckmoedig, en eendrachtig dat dese sotte-bollen waren, en over sulcks vreese moghte, dat onder de selve eenen Brutus schuylen mochte.
Maer Margarita de Gouvernante, hoe wel sy desen handel voor sachtsinniger aensagh; vreesende nochtans dat het gemeyn volck door dese nieuwigheden verwondert zijnde, de selve verkeerdelick opnemende, den oproer moghte voeden ofte vermeerderen, heeft ernstelick met den Grave van Egmont en andere Edel-lieden gehandelt, op dat sy, van ‘t gene sy begost hadden, afstandt doen, en die seltsame nieuwigheden (gewisse verweckselen van partijdigheydt) achterlaten souden. Maer alsoo daer alreedts een groote menighte van kappoten ofte kasacken, en boven de twee duysent van de voorseyde vleugelen gemaeckt waren, heeft de Gouvernante haer vernoeght, met dat alleen de menschen-hoofden en de sots-kapruynen van de mouwen (als de voornaemste oorsake van argernisse) achtergelaten souden worden.
Het welck sy voorwaer, niet sonder swarigheyt verkregen hebbende, heeft hier en tegen den Grave van Egmont in de selve plaetse doen stellen een bondel pijlen t’samen gebonden: voorwendende dat dit was als het wapen van ‘t Koningrijck van Kastilien; hoe wel dat het meer geweest is een eygen merck-teecken oft sinne-beeldt, niet van ‘t Koningrijck, maer van de Catholijcke Koninginne Isabella: ‘t welck daer na aengenomen is geweest van de vereenighde Nederlanden, die van den Koning afgeweken zijn; voorder verklarende, dat hy dit teecken ofte sinne-beeldt bedacht en gestelt hadde, alleen om door ‘tselve sijner medegesellen eendrachtigheydt in den dienst des Konings te betuygen, en aen een yegelick te kennen te geven. Dies niet tegenstaende soo heeft even wel oock dit merck-teecken groote op-spraecke van vele menschen geleden: de welcken nu niet uyt de sots-kapruynen, maer uyt de pijlen in eenen bondel t’samen vervoeght, en over sulcks soo veel te swarelicker om breken, de sorgelicke t’samenspanningen der Edelen tegen den Kardinael bemerckten. Maer de Gouvernante, beternisse verhopende uyt het verachte, scheen dat in dese saecke niet seer begaen en was: alsoo sy oock op andere tijden bevonden hadde, dat eenige krygele en hartneckige menschen, die andersins tot oproer gedreven zijn, door sachtmoedige toegevinge ondertusschen vermorwt en beter versoent worden. Waer uyt gevolght is, dat de gewoonte van alle ses maenden by lotinge te verkiesen yemant van den Adel, die de kleedinge ofte livreye der Heeren knechten bedencken en in stellen soude, noch vele jaeren hier na geduert heeft: tot ter tijdt toe dat ‘t selvige soo door ‘t verbodt des Konings, als door andere nieuwigheden die daer opgestaen zijn, achter-gebleven is.
Uit: Famiano Strada, De thien eerste boecken der Nederlandtsche oorloge
(Dordrecht : Iacobus Savry, 1655) 197-201