Tekst ontleend aan de gedrukte versie in De Navorscher , 1862, p. 366-369. De tekst is niet gecollationeerd met het handschrift zoals afgebeeld in de Briefwisseling van Willem van Oranje. Afkortingen aangegeven door een liggend streepje zijn voluitgeschreven. De eerste helft van de tekst in handschrift is zonder alinea’s. Om wille van de leesbaarheid zijn die hier door mij aangebracht.
Anton van der Lem
Aanhef:
Onsen Eerwaerdyghen Seer Edlen hooch-gebooren heere mijn heere den Prince van Orangien grave van Nassau enz. Burchgraeff ende governuer deser stadt van Antwerpen enz. mit zijnen gehelen raet. Wenschen wij arme elendijge een geluckich vreetsamich regiment. Daertoe veel wijsheijt ende verstant In uwen van godt opgeleijden Dienst ende ampt uwer landen steden ende luijden. Om dit te regeren na den wille gods tot welvaert des lants en tot stichtinge van Godt onsen hemelschen Vader door JESUM CHRISTUM onsen heer verlosser ende Salichmaker Amen.
Inhoud:
Wij arme uwer Excellentie altijt dienstwillijge Ondersaten van veelen op menicherleij wijse gelastert. Vertoenen seer ootmoedich aen uwer E hoocheijt hoe dat wij veel lasterens hebben moeten hooren ende lijden, te weeten dat wij ons schaemden onse gelooff en de leer niet willende dat openbaeren vijt vrese dat onse schanden zouden openbaer worden Sorgende door Disputatijen overwonnen te moegen worden also dat het gerucht zeer breedt onder het volck geloopen is, als dat wij niet goets in den sin en hadden nadien dat wij alle tijt buijten hebben onse vergaeerdering gehouden doent scerp verboden was ja lijff ende goet goude.
Ende nu zijt (seggen sy) vrij doen moegen want sij so vrij zijn als dander so en doen zijt niet, het is goedt te mercken dat haer dingen niet en doegen. Zij spelen heijmelick broerken in Christo ende seggen mijn geest begeert u vleijsch ende een ijegelicke vrouwen bruycken zij gemeijn. Ende een Ander geruchte heeft er over ons vijtgegaen dat wij de Stadt sochten in te nemen ende onse stilheijt niet dan geveijnstheijt en was, so dat het geroep over ons elendijge menicherleij ende groot was. In welcken haer veele menschen besondicht hebben de heer almachtich wilt haer vergeven want al dat vooren ende dat noch meer geseijt is (dat hier te lanck te verhalen waer) met der warheijt niet van ons geseijt en wort, want wij hebbent vijt zulcker oirsaecken gelaten omdat die commotie van ‘t buijten predijcken ende ander gedeeltheijt des gelooffs groot was in welcke wij wel hebben connen mercken dat uwer E. hoocheijt ende de andere heeren die de stadts regeringe bevoelen was veel teij (sic) genoech te doen hadden om alle commotijen ende oproer te beletten, van welcken Godt te danken is dat uwer E. van Godt wijsheijt ende voorsichticheijt gegeven is goede vooraet te gebruijken tot onderhoudinge van den gemeenen vrede ende belettinge des oproers door welcke de stadt had moegen tot verdervinge comen.
So hebben wij ons in Alder stilheijt gehouden ende niet so buijten vergadert gelijck wij wel deden doent ons lijff en goet betrefften om dat men ons niet en zoude hebben te beschuldijgen dat wij den staerdt opstaken ende die commotien vermeerderden op dat also het geruchte tot oproer meerder mochten worden. So hebben wij dat voor goet in gesien tot verschoninge ende minder beroringe onder het gemeen volck te maecken ende niet door geveijnstheijt noch vijt eenijge ander quade oirsaecke, also is het gerucht der lasteringe als verhaelt zeer groot gewordne over ons welcke wij met lijtsaemheijt verdragen hebben wel wetende dat de heere een kender van allen is die weet dat wij niet metter warheijt gelastert en worden. Daeromme wij oock hem onse saecken bevoelen hebben.
Ende so nu alle quade geruchten gelopen zijn so worden wij van veele goethartichge menschen die wel beter weten aengesproken waerom dat wij ons oock niet en vertoenden ende die lasteringe beterden Opdat Alle menschen weten mochten wat onsen gelooff ende leven is daer bij was oock aengegeven hoe datter vele waeren, die van harten lust hadden te hooren wat ons gelooff leven ende ordinantijen waeren. Nadien men ons over so veel jaeren hier gedoot verdreven ende onse goeden beroofft hadden hieromme begeerden zij seer dat wij openbaren zouden onsen grondt ende gelooff mits dat uijtgepubliceert is op het stuck van religie niemant te mogen molesteeren van wat meijninge zij oock zijn. Tot dat de C. Ma[jestei]t onsen genadijgen heere met de staten des landts vergadert met eendracht ende accoort een Ander middel geordineert zal hebben tot gemeijnen vrede ende welvaert des Landts, na welcke als dan eenen ijegelick hem zal reguleren.
Door desen zijn wij seer gedrongen geweest en van veelen gevordert dat wij toch niet laeten en souden ons te vertoonen den volcke (want zeijden zij) so wij ons nu niet en laeten hooren so mochte wel hier na over alle quade geruchten die nu veel menschen voor warheijt houden te strenger over ons geconcludeert offte beslooten worden waerdoor als wij dan wilden vergaderen beschuldicht moogen worden dat wijt niet en hadden gedaen doent vrij was te doen ende dedent alst ons verboden waer. Ende wij zijn oock gedrongen geweest dat wij van onse conscientie gehouden waeren den geenen diet so hartelicken begeerden den Grondt onses gelooffs te openbaeren. i Pet. iii.
Door sulcke menicherleij oirsaecken is de gemeente gedrongen geweest daer raet over te houden wat daer best in gedaen waer. So zijn wij overeen gedragen tsamen voort best ingesien dat wij souden vergaderen gelijck wij dat gewoonlick zijn geweest doent ons lijff ende goed goude niet door ijemants andringen maer om dat het ons in de H. Schrift geboden is onse vergaderinge niet te laten Hebr. x. Ende hebben den goethartijgen die begeerich waren te hooren daer bij laten comen om te hooren ende te sien wat onse geloove ende ordinantie is, ende also is nu die vergaderinge ongelijkck ende den toeloop des volckx meerder geworden dan wij vermoet hadden niet vijt lichtferdicheijt dan vijt sorchfuldicheijt eensdeels sorgende dat het ons van uwer E. ende van veele niet ten besten en soude affgenomen worden daer vijt bedenkcen dat wij commotie sochten te vermeerderen off wij oock begonden geruchte te maecken. Ten anderen beweecht niet en conden nochte mochten laeten onse vergaderinge te houden Hebr. x.
So en ist niet geschiet vijt eenijger hoochmoet off stoutheijt noch tot ijemants verachteringe off schamp, dan allen vijt gods gebodt tot een bevrijnge onser conscientie vertrouwende oock dat uwer E. niet en sal vernemen metter warheijt datter ijet gehandelt is daer door dat die Ma[jestei]ten off eenich zijnder Governuers off ondersaten in beschadicht off ijemant in vercort is, nochte niemants naem offte faem daerdoor benomen is, off niemant van wat gelove offte qualiteijt hij zij door gelastert is geworden, want onse vergaderinge niet en streckt offte tendeert tegens den C. M[ajestei]ten off het gemeijn welvaeren, dan veel meer tot vorderinge van allen staten tot gehoorsaemheijt der overheijt tot dienst ende profijt vanden gemeijnen maer so uwe E. off ijemant van den anderen overheeren eenijge Ander bedencken over ons hebben door het quaet aenbrengen gelijck wij doch wel vermoeden datter veel quaets van ons aengebrocht wort.
Hieromme ist dat wij ons presenteren voor uwer E. in presentie van ons beschuldijgeren ende int bijwesen vanden geenen diet uwer Ex[cellen]tie believen sal te verschijnen ter verantwoordinge van alles tgundt daer wij van beschuldicht mochten wesen ende verclaringe te doen van allen daer wij van ondersocht mochten worden. Bidden zeer ootmoedich aen uwer E. niet te willen gelooven tgeen dat van ons int affwesen daer wij niet tegenwoordich en zijn geseijt wort, het is wel recht ende die waerheijt eijscht het soe geen clachten te ontfangen van eenijge saecken ten sijdat den beclaechden zijnen behoorlicken tijt ende plaetse gegundt wort tot veratnwoordinge actor. xxxv. ende alsdan recht te rechten ende ijgelick zijnen naesten. Verhoopen oock dat uwer E. noch geen overheijt eenijge oorsaecke hebben en sullen ons te moegen molesteren in onsen geloove want wij niet en hebben in leer noch leven geloove off ordinantie dat die overheijt tegen is.
Want wij bekennen de overheijt van Godt geordineeert een dienaresse gods tot straffing der quaden tot lone der goeden want den propheet DANIEL zeijt, dat godt almachtich de Coninckrijcken der Aerden in zijn gewelt heeft ende geeffze die Hij wil. Oock staet Sapientie verhaelt hoort toe ghij rechters der aerden neemt ter ooren ghij die de menichte regiert over welcke ghij de heerscappi hebt want v is de Overheijt gegeven vanden Heere ende die macht vanden alderhoochsten welcke vragen zal, hoe ghij handelt ende vereijschen zal wat ghij Ordineert sap. vj vijt dese scrifft ende meer andere bekennen wij die overheijt van godt geordineert bekennen oock dat CHRISTUS JESUS haer gehoorsaem is geweest int geven des Cijns ende heeft oock bevoelen den Keijser te geven dat den Keijser toe behoort Math. xxij ende den apostel zeijt dat men ze gehoorsaem zal sijn niet vijt vrese van haer gestrafft te worden maer om der Conscientien wille. als vijt gods gebot daerom leert hij haer oock toll te geven dien tol toebehoort weechgelt die weechgelt toebehoort Eere dien eere toebehoort vrese dien vrese toebehoort Romeij xiij, ende leert voor haer te bidden j Timoth. ij ende Titum ijj staet vermaentse datse den vorsten ende oversten onderdanich zouden zijn tot allen goeden wercken berijt. Item 1 pet. ij vermaent hij weest onderdanich alle menschelicke ordinantijen om des heeren wille het zij den Coninck als den overste off den stadthouder als van hem gesonden tot wraecke der misdoenders ende tot loone der goeden.
Vijt dese ende diergelijcke allen bekennen wij doverheijt van godt geordineert en daerom schuldich gehoorsaem te zijn na vijtwijsen derzelffder scrifften niet vijt vrese van haer gestrafft te worden dan vijt gods gebodt om der Conscientie wille te weeten datse van Godt zullen gestrafft worden die de overheijt ongehoorsaem zijn. Daeromme geven wij dat wij schuldich zijn ende in allen haer behoorlicken eer toe te voegen.
Vorder dat wij beschuldicht worden als ongehoorsaem der Overheijt om dat wij der Overheijt niet sweeren en willen verclaren wij als dat het niet vijt ongehoorsaemheijt off eenijghe ander quade saecken en is , als off wij ongetrouwicheijt in den sin hadden off muijterien aen te willen rechten off de steden in te nemen geensins also dan vijt het verbot CRISTI, want had CRISTUS geleert off toegelaten datmen nu sweren mochte gelijck men inden ouden Testament mochte sweeren wij soudent wel doen want wijt vijt anders geen oorsaeck en laten te sweeren dan om der Conscientien wille niet te dorven doen tegen het verbodt CRISTI die de rechte wetgever is, die mach salich maken ende verdoemen Jacob. j welcke die wet die door MOISES den kinderen Israels inden ouden testament gegeven is verclaert heeft naden wille zijns vaders. Seggende Ghij hebt gehoort dat totten ouders gesecht is ghij en zult geenen valschen eedt doen maer godt uwen eedt houden maer ick segge u Ghij en sult in geender manieren sweeren noch bij den Hemel want hij is gods stoel noch bij der aerden want zij is zijn voetbanck noch bij Jerusalem want sij is eens grooten Coninckx stadt; oock en zult ghij bij u hooft niet sweeren want ghij niet een hair condt swart offte wit maecken. Maer uwe reden zij Ja Ja, neen neen, wat daerboven toegedaen is is vanden quaden. Math v, en Jacob v. vijt deser oorsaeck en dorven wij niet sweeren dan uwe E. zal gelieven te weeten so wat wij met Ja wat beloven dat houden wij voor onsen hoochsten eedt ende so wie met Ja wat beloofdt ende niet en houdt die is menichdich (sic) voor godt ende den menschen also wat wij der overheijt in gehoorsaemheijt schuldich zijn ende met Ja haer trouwelicken gelooven ende niet en houden, bekennen wij menedich te zijn ende verdient te hebben menedich gestrafft te zijn, want die getrouwicheijt niet in den eedt gelegen en is maer inde trouwe te houden want hadden wij wat anders in den sin dan goet hadden wij quaet inden sin wij souden wel met geveijnstheijt eenen Eedt doen ende die niet houden, want het wel so quaet is ontrou te zijn der stadt off der overheijt als eenen valschen eedt te doen, want die van conscientiën wegen vijt gods vrese niet en laet ongetrou te zijn der stadt offte overheijt die en zal oock geen conscientie maecken eenen valschen eedt te doen. Hierom is onse seer ootmoedelicke bede aen uwer E. alsulcken bedencken over ons niet te hebben van eenijge ongetrouwicheijt wanter anders geen oirsaecken en zijn waeromme wij laeten te sweeren als verhaelt is.
Also zal uwer E. ende H. oock gelieven te weeten van allen anderen artijkelen onses gelooffs aengaende dat wij niet anders en gelooven dan wij inder H. bijbelsche scrifft dats int oude ende nieuwe Testament begrepen staet vijt den welcken wij onsen gelove begeeren te verantwoorden ende te betuijgen na der gave die ons godt gegeven heeft Daert van node is ende alst van uwer E. aen ons versocht wort, want wij ons gelooff niet en schamen want wij alles gelooven wat de Heijlige Scrifft getuijcht van Godt te gelooven namelijck van godt den Vader ende van Zijnen Zoone ende van Zijnder Heijliger Menschwordinge salichmaeckinge ende verlossingen ende van den H. Geest den waren vertrooster den Geest der Heijlichmakinge. Voort geloven wij wat de scrift getuijcht van de ware gerechticheijt Gods tot straffinge ende wraecke over alle boosheijt ende onrechtfeerdicheijt der menschen ende vande waere boeten ende vergeving der Sonden over allen bekeerden enz.
Voorts van dat gebodt ende gebruijck des doopsels ende van de beteijckening desselffs en van het avontmael CRISTI, van de echtelicken taet van de ordinantijen der biscopen ende diacons van den euangelischen ban offte afsondering van de lieffde tot godt end den naesten ende tot allen menschen van de verrisnis der dooden enz. twelck om hier al te verclaren te lanck zoude vallen. Somma alle wat een oprecht Cristen mensche schuldich is te gelooven dat gelooven wij van gantscher harten ende souden garn in onser armoede ende swackheijt den Heere ende onsen gelooven leven. Hier aff is de andelinge in onser vergadering als wij bij een comen en en zal oock niet anders metter warheijt bevonden worden dat wij eenijge andere quade stucken bij ons hebben, wilden oock wel, mochtet ons gebueren dat alle onse geloove ende ordinantijen mochten voor allen menschen openbaer zijn ende dat een ijegelick mocht weeten wat wij handelen, welcke handelinge off vergaderinge ons van uwer E. wegen verboden is.
So zijn wij becommert ende veroirsaeckt aen uwer E. te schrijven zeer ootmoedelick aen uwer E. biddende met ons in alder lieffden ende lijtsaemheijt te willen handelen want wij oock menschen zijn die voor Godt in den dach des oirdels sullen moeten openbaer rekenschap geven van onsen geloove ende leven dat wij arme doch oock na vijtwijsen ons gelooffs mochten handelen. Diewijle doch nu als jegenwoordich blijckt dat meer als eenderleij geloove vrij geleert ende beleeft wort. Twelck wij recht bekennen dat niemant om zijn geloove gemolesteert zal worden so lange als een mensche met zijn geloove niet quaets aen en recht want de Heere heeft geleert datmen het oncruijt sal laten opwassen tot den dacht des oust. Math. xiij. Daermede bewijst de Heere almachtich dat Hij alleleen rechter blijven wil over de conscientien en gelooffssaecken want Hij de rechte kender daervan is ende blijven zal. Hij en heeft oock niet geleert doort swaert off eenijge tijrannie eenderleij gelooff opterichten (so wij de scrifft verstaen) want daer en is noijt eendrachticheijt overal int gelooff geweest want de Heer selffs getuijcht datter vijff in een huijs gedeelt zullen zijn die drije tegens twee ende twee tegen drije, de Vader tegens de Soon de moeder tegen de dochter ende des menschen vianden zullen sijn eijgen huijsgesin sijn. Math. x.
Ende is nu in een huijs sulcke gedeeltheijt hoe veel te meer in de geheele werlt gelijckt nu blijckt hoe menicherleij gelooven dat hen openbaren.
Daeromme is onse zeer ootmoedijge supplicatie aen uwer E. ons arme in onsen geloove te laten leven den goeden raet Gamaliels plaetse bij uwe E. over ons vinden, wanneer onse saecke niet vijt godt en is so slase sonder ijemandts tegenstant wel vergaen. Maer isse vijt godt so waert swaerlick vna uwer genaden daer jegens te wesen twelck voor desen dagen door quaden raet der geleerden menicherleij wijse geschiedt is almen metter scrifft ende daet betuijgen can genochsaem.
Daeromme is andermael onse seer ontmoedijge bede aen uwe E. ende E. H. ten besten over ons te willen handelen ende niet te gelooven dat wel van ons geseijt wordt sonder gewisse ondersoeckinge offt al so is alst uwer E. aengebrocht wordt opdat uwer E. door sulcx te gelooven anders niet en handelt met ons dan voor den Heere recht is, bidden oock uwer E. te willen bedencken hoe swaerlick dat het is over eens anders conscientien te heerschen, bijsonder soot ons geloove eijscht bij een te comen met malcander te handelen van des Heeren woort tot niemants achterdeel, ende so ons dat niet van uwer genaden mach gegundt worden ende het geviel tot eenijger tijt dat het geschiede so stil ende voorsichtich als wij connen, dat men ons dan daer over als ongehoorsaem zoude beschuldijgen en connen wij niet insien behoorlick te wesen. Want het niet vijt ongehoorsaemheijt off stoutheijt en geschiedt, maer van wegen onser conscientien als vijt gods gebodt, dat wij niet conden nalaten want wij godt meer gehoorsaem zijn moeten als den menschen als actorum Ven gescreven is gelijck wij dat gedaen hebben doen de placaten noch in strengicheijt stonden met vresen ende beven ons leven daerom wagende. Maer indient anders over ons niet wesen en mach so moeten wij onse zielen den getrouwen scepper bevelen 1 Pet. iiij ende verwachten watmen over ons ordineeren ende besluijten zal.
Ende willen hiermede uwer E, den Alderhoochsten bevelen Biddende dat Hij uwe E. en alle regeerders des lants wijsheijt voorsichticheijt ende verstant wil geven om in allen saecken te handelen tot den prijs godt ende welvaert van allen menschen, bidden oock seer ootmoedelick aen uwer E. ende E. H. onse simpel schrijven ten beste willen affnemen ende onse ootmoedijge bede niet te min ter harten te nemen omdat wij van velen veracht worden ende voor heel lelick gerekent ende gehouden zijn.
Dit doende enz.
Onder stondt Bij ons uwer E. altijt goet-
willijge ondersaten als bij-
der werelt Anabaptisten
getekent Desen xxiiij. Septemb.
anno xvC lxvj.