Bij Alkmaar begint de victorie, zo luidt het bekende devies uit de Tachtigjarige oorlog . Dat krijgt nu opnieuw gestalte door de conservering van het ernstig door inktvraat bedreigde archief van het beleg en ontzet van Alkmaar (1573), dat in het Regionaal Archief Alkmaar bewaard wordt. Daarmee wordt de belangrijkste bron voor dit breekpunt in de vaderlandse geschiedenis behouden.
Het beleg van Alkmaar
Het beleg van Alkmaar (21 augustus tot 8 oktober 1573) was een kort, maar intens conflict in de beginjaren van de Opstand, en is vooral opmerkelijk omdat de rebellen hier voor het eerst in staat waren om het koningsgezinde leger te weerstaan. De kreet ‘bij Alkmaar begint de victorie’ leeft dan ook nog altijd voort in het collectieve geheugen van de bevolking van deze stad in het Noorderkwartier.
Voorafgaand aan dit conflict was Alkmaar echter niet zeer opstandig, en moest het zelfs met een krijgslist in de zomer van 1572 voor de opstand gewonnen worden. Bovendien steunden de Alkmaarders de opstandelingen daarna ook niet actief; naar verluid committeerde de stad zich pas echt aan de opstand op 16 juli 1573, toen koningsgezinde troepen zich aan de zuidkant van de stad opstelden, en de geuzen aan de noordzijde.
Alkmaar was in de zestiende eeuw slechts een kleine stad met zo’n 9.000 inwoners en diende vooral als regionale markt en verzorgingscentrum. De waarde van de stad lag vooral in haar strategische ligging. In het Noorderkwartier bevond zich een klein aantal opstandelingen onder leiding van Diederik Sonoy, die vooral een probleem vormden voor de leiding van het koninklijke leger omdat ze de Amsterdamse handel blokkeerden en een bedreiging vormden voor de aanvoerlijnen tussen Haarlem en Amsterdam. Om deze rebellen aan te pakken was de inname van Alkmaar noodzakelijk, omdat deze stad controle had over de Huigendijk, waarmee Hoorn over land bereikt kon worden, en omdat vanaf Alkmaar gemakkelijk de Vroonlanden in het uiterste noorden van het graafschap bereikt konden worden.
De belegering zelf begon op 21 augustus 1573 onder leiding van Don Fadrique Álvarez de Toledo die zijn leger, dat slechts enkele weken daarvoor Haarlem had ingenomen, de stad liet omsingelen. In veel bronnen, waaronder in het verslag van Nanning van Foreest, die tijdens het beleg de pensionaris van Alkmaar was, bestond dit leger uit maar liefst 16.000 soldaten. Dit kan echter betwijfeld worden, gezien het bloederige verloop van het beleg van Haarlem. Een iets reëler getal wordt genoemd door een Spaanse krijgsgevangene, die tijdens het beleg gevangen genomen wordt. Deze man, die Hooft Jeronimo de Arcibu noemt, heeft het namelijk over 6.500 soldaten. De geuzenkapitein Jacob Cabeliau, die belast was met de verdediging van de stad, beschikte daarentegen over 800 soldaten en 1200 weerbare burgers.
Don Fadrique deed een aantal pogingen om de stad met een bestorming te overmeesteren. De voornaamste poging vond plaats op 18 september, toen zijn soldaten maar liefst drie keer in staat waren om een vaandel op de Friese poort te krijgen, maar na hevige gevechten met de burgers en geuzen die de muren beschermden werden ze telkens weer teruggedrongen. In de dagen die volgden werd nog een aantal pogingen ondernomen om de stad in te nemen, maar die mislukten telkens omdat men er niet in slaagde om de stormbruggen te plaatsen.
De ‘victorie’ werd uiteindelijk echter verkregen door het Noorderkwartier zelf. Met toestemming van Oranje liet Sonoy namelijk een aantal dijken en sluizen openen, waardoor de Spaanse bevelhebber gedwongen werd zich in begin oktober terug te trekken voordat het land onderliep en de artillerie verloren ging. Op 8 oktober is het beleg van Alkmaar dan daadwerkelijk voorbij. Het koningsgezinde leger was hiermee niet verslagen, maar voor het eerst slaagden de opstandelingen erin om de vijand te weerstaan en speelden hiermee een opmerkelijke rol in de eerste jaren van de Nederlandse Opstand.
Alec Ewing
Naslagwerken
1545-1575: Stedenatlas Jacob van Deventer : 245 stadsplattegronden uit 1545-1575 – schakels tussen verleden en heden / Reinout Rutte en Bram van Nieuwenhuyze ; cartografie Yvonne van Mil. – Bussum : THOTH ; Tielt : Lannoo, 2018: p. 343.
1612: Beschryvinghe van alle de Neder-landen door Ludovico Guicciardini, vermeerderde uitgave, p. 222-223.
Nijhoff/Van Hattum, Bibliotheek van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen tot het einde der 18de eeuw. ‘s-Gravenhage : Martinus Nijhoff, 1953 > nr. 340-346 (C. van der Woude), 291 (H. Soet/Soeteboom), 86 (S. Eikelenberg), 88 (G. Boomkamp).
Oude drukken
Alkmaars bitter en zoet, zynde een korte beschryvinge van het beleg en ontset der stad Alkmaar, voorgevallen in den jare 1573. – Op nieuws overgezien en veel verbetert. – Te Alkmaar : Gedrukt by Jacob Maagh …, 1770
Beginzel boek van de eere Gods, Stichting en Zaligheid, mitsgaders een kort vertoog van de vreemdelingschap der geloovigen op Aarden, en beschryving vn een welgesteld gemoed : vermeerdert met een predikatie over ‘t ontset van Alkmaar, en ‘t examen over hem J.E. Geisteranus. – Amsteldam : Wed. P. Arentz en C. v.d. Sijs, [17e eeuw?]. – .. p. ; in-12
Corte verclaringhe van die verthoninghe op den incoomst van zijnder excell binnen Alcmaer. Anno 1587. – Z.pl., z.j., 1587. – plano. ; 14 cm. Petit 469.
Plaatsingscode UB Leiden : THYSPF 720
Brevis narratio de obsidione Alcmariana, quam post hebdomades septem, anno 1573 Hispanicus cum magno suo damno atque ignominia dimittere coactus est / avotre Nannio Foresto Alcmariano. – Delphis : [Excudebat Vidua Harmanni Schinckelij], 1574. – 26 p. ; in-16
Een cort verhael van de strenghe belegheringhe ende aftreck der Spangiaerden van de stadt Alcmaer. / [By Nanning van Foreest]. ; Tr. from the Latin into Dutch. – Delft, A. Hendricsz., 1573 [= not before 1580], [1573 [= not before 1580]. – in-4. – A-D4. Anotther issue of the ed. Delft, A. Hendricsz., Alcmaer, C. Jacobsz., 1573. – TB 2867. – Knuttel 207.
Plaatsingscode UB Leiden : THYSPF 199 en 1371 E 13
Een cort verhael van de strenghe belegheringhe ende aftreck der Spangiaerden van de Stadt Alcmaer … / [Door Nanning van Foreest] wt het Latyn int Duytsch ouergeset. – Ghedruct tot Delft by Aelbert Hendricsz, M.D.LXXIII. Ende men vintse te coopen tot Alcmaer by Cornelis Jacobsz, inde Hautil straet, inden Dauid, 1573. – 32 p. ; in-4. Knuttel 205.
Foreest, N. van, Kort verhaal van het beleg van Alkmaar: Een ooggetuigenverslag (hertaling door M. Joustra)(Alkmaar 2000)
Schaghens, P., Alckmaar beleg (Amsterdam 1615)
Literatuur
Hier begint de victorie : schrijvers over Alkmaar : van Bosboom-Toussaint tot Zwagerman / samenst. Kees de Bakker. – 1e dr. – Schoorl : Conserve, 2008. – 299 p. : ill. ; 20 cm. Uitg. ter gelegenheid van 25-jarig bestaan van Uitgeverij Conserve.. ISBN 978-90-5429-270-8
Feesten voor het vaderland? : de viering van het Ontzet van Alkmaar en Leiden omstreeks 1900 / Boudien de Vries In: Kerk, cultuur en koloniën : opstellen over Nederland rond 1900: (2005), p. 24-43.
“Onse heerlijcke stadt-huys binnen Alckmaer” : de geschiedenis van het stadhuis van Alkmaar / J.C.M. Cox … [et al.]. – Alkmaar : Gemeente Alkmaar, cop. 2004. – 194 p. : ill. ; 29 cm. Met lit. opg., index. ISBN 90-73131-04-9
Toonneel der Steden: Alckmaer, Joan Blaeu, 1652 / [beschreven door Sierick Siersma ; hertaling: Marijke Joustra en Maarten Schenk]. – [Alkmaar : Gemeente Alkmaar], 2002. – [32] p. : ill. ; 21 cm. Hertaling van de tekst bij de kaart van Alkmaar in: Toonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden, met hare bechrijvingen / uytgegeven by Joan Blaeu. – Uitg. in het kader van de viering van 1254-2004, Alkmaar 750 jaar stadsrechten.
Het verraad van het Noorderkwartier : oorlog, terreur en recht in de Nederlandse Opstand / Henk van Nierop. – Amsterdam : Bakker, 1999.
Geld in Alkmaar : opstellen over geld en penningen in relatie tot Alkmaar / onder red. van M.L. Pop-Jansen en C. Streefkerk. – Alkmaar : Historische Vereniging Oud Alkmaar, 1993. – 139 p. : ill. ; 21 cm. – (Oud Alkmaar, ISSN 0927-3344 ; jrg. 17, nr. 4). Met lit. opg. ISBN 90-801565-1-5. Hierin o.a. een artikel over het noodgeld tijdens het beleg van 1573.
Jan Arentsz : de mandenmaker van Alkmaar, voorman van de Hollandse reformatie / G.N.M. Vis. – Alkmaar : Christelijke Scholengemeenschap Jan Arentsz ; Hilversum: Verloren, 1992.
Een inboedel uit 1568. Bijlage bij Alkmaarders gevlucht voor Alva en zijn Bloedraad / J.P. Geus. In: Oud Alkmaar : periodiek van de Historische Vereniging Oud Alkmaar, ISSN 0927-3344: vol. 13 (1989), afl. 3, pag. 12-13.
Informatie over de belegering en het ontzet van de stad Alkmaar in 1573. -Alkmaar : Stedelijk Museum, 1987
Alkmaar ’86 : 125 jaar Victoriefeest / door Hans Koolwijk. – Alkmaar : 8 October Vereeniging Alkmaar Ontzet, 1986. – 112 p. : ill. ; 26 cm
Van Spaans beleg tot Bataafse tijd : Alkmaars stedelijk leven in de 17de en 18de eeuw / [inl.: E.H.P. Cordfunke]. – Zutphen : De Walburg Pers, 1980
Met God voor ‘t recht : 1573 Alkmaar / J. Snoep Jr.. – Rotterdam : Van den Berg, 1978
Alkmaar ontzet, 1573-1973 / met bijdragen van I. Schoeffer, Th.P.H. Wortel, C.M. Schulten … [et al.]. – Alkmaar : Ter Burg, 1973. Bevat o.a. “Bibliografie van het beleg van Alkmaar”. (138 nrs)
Kritisch onderzoek betreffende de oorlogvoering van het Spaans leger in de Nederlanden in de XVIe eeuw, nl. de bestraffing van opstandige steden / door L. van der Essen. – Brussel : Paleis der Academiën, 1950-1960. – 9 dl. ; 27 cm. Vanaf dl. 2 o.d.t.: Kritische studie over de oorlog(s)voering van het Spaanse leger in de Nederlanden tijdens de XVIe eeuw. – Met lit.opg.
I: Tijdens het bewind van Alva. – 1950. – 36 p. ; 26 cm. – (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren ; jrg. 12, no. 1). Met lit. opg., p. 35.
Plaatsingscode UB Leiden: Open Magazijn kast 14762, V 4058 12: 1
Maarten Pieterszn van der Mey of, Alkmaar in 1573 / door Chr. de Bouter ; [met tek. van Jaap Veenendaal]. – 2e dr. – Nijkerk : Callenbach, [1940]
De Alkmaarsche 8-October-kwestie : algemeene viering van “Alkmaar’s ontzet” mogelijk? : een populair-historische studie / door Leo Speet. – Alkmaar: Noord-Hollandsch Dagblad, 1923
Eene kroon voor Karel den Stouten : de hertog van Alba in Nederland, de hertog van Alba in Spanje, het rustuur van kardinaal Ximenes en Alkmaar’s beleg / door A.L.G. Bosboom-Toussaint ; met ill. naar teek. van Wm. H. van der Nat. – 6e dr. – Rotterdam : Bolle, 1907.
Van Alkmaar de victorie! / door P. Visser ; geillustreerd door G. van Straaten. – [Herdr.]. – Alkmaar : Kluitman, [1959] Oorspr. titel: Het beleg van Alkmaar. – 1e dr.: 1906
Willem van der Meij : een verhaal tijdens Alkmaars beleg, (21 Aug. tot 3 Oct. 1573) / door E. Gerdes. – 2e dr. – Amsterdam : Blankenberg Jr, 19XX
Het zegevierend Alkmaar : (Alcmaria victrix), 8 October 1573 / door H.J. van Lummel ; [geillustreerd door Wilm. Steelink]. – 2e dr. – Nijkerk : G.F. Callenbach, [1897]
Te Alkmaar in den Geuzentijd, 1566-1572 / door C.W. Bruinvis. – Alkmaar : Coster, 1894. – [2],28 p. ; 24 cm.
Verdrukking en volharding der Remonstranten te Alkmaar in 1619 en volgende jaren : naar officie͏̈ele en andere, deels ongedrukte bronnen / beschreven door C.W. Bruinvis. – Alkmaar : Herme. Coster & zoon, 1894. – 46 p. ; 24 cm. Met reg. – Boek wordt gedigitaliseerd. – Ook beschikbaar in microvorm.
Over Alkmaarsche geschiedboeken en geschiedschrijvers / C.W. Bruinvis. – Alkmaar, 1888. – 78 p. ; in-8. Niet in de handel. Ook beschikbaar in microvorm. Heruitgave in 1892.
Alcmaria victrix : kronijk van Alkmaar’s beleg in 1573 / door W.J. Hofdijk. – Nieuwe uitgave. – Alkmaar : Herms. Coster & Zoon, 1881.
Feestliederen ter herinnering aan Alkmaar’s victorie, bevochten van 21 Aug. tot 8 Oct. 1573 / door M.H. Kluitman. – Alkmaar : P. Kluitman, 1873
Alkmaar : een echo uit 1573 / door W.J. Hofdijk ; met titel-grav. naar C. Rochussen. – Haarlem : Kruseman, 1873
Eilard van Waterland, pastoor te Alkmaar, voor de belijdenis van het katholiek geloof den marteldood gestorven in het jaar 1573. – Amsterdam : [s.n.], 1868.
Weerklank van een echo : Alkmaar in 1573 : kritische toonen uit de “Dietsche Warande” onder het balkon van den heer W.J. Hofdijk / W. Wessels. – Amsterdam, 1866.
Brieven en andere bescheiden rakende het beleg van Alkmaar in 1573 / naar de oorspronkelijke stukken uitgeg. door J.J. de Gelder. – Alkmaar : Herms. Coster & Zoon, 1865
Gedenkdagen van het beleg der Stede Alkmaar in 1573, 21 augustus – 10 Oktober : de voornaamste gebeurtenissen in kronologische volgorde. – Alkmaar, 1865
Het beleg der stede Alkmaar, in 1573 : naar aanteekeningen van ooggetuigen geschetst / [door Ev. Wasdorp]. – Arnhem, 1862
Catharina Rembrands, of het beleg van Alkmaar in 1573 / door J. Krabbendam Rz.. – Te Amsterdam : bij L. van der Vinne, 1835
Verhandeling over de bevrijding der stad Alkmaar van het beleg der Spanjaarden, op den 8 october 1573 : uitgesproken in het departement der Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen te Alkmaar, op den 8 october 1817 / J.C. Du Tour. – Alkmaar : J.A. van Harencarspel, 1817
Wytema, H., ‘Alkmaar voor de keuze: 16 juli 1573’, in: Alkmaars Jaarboekje , jaargang 6 (Alkmaar 1970), 96-100
Bruinvis, C., De regeering van Alkmaar tot 1795 (Alkmaar 1905)