Nederlands- of Hollands-Brazilië / Dutch Brazil / Brasil holandês
Nederlanders in Brazilië 1624-1654
In 1624 zetten Nederlanders met succes een aanval in op de Braziliaanse stad San Salvador aan de Allerheiligenbaai. De stad, beter bekend onder de naam Bahia was het centrum van Portugees Brazilië. De Nederlandse aanval maakte deel uit van het ‘groot desseyn,’ een agressief plan van de West-Indische Compagnie om ten koste van de Portugezen een handelsnetwerk op te zetten tussen de westelijke hemisfeer, Afrika en Europa. De Nederlandse expansie in de West en overigens ook die in de Oost, was niet alleen ingegeven door economische motieven. Ze had ook een politiek doel: Spanje en Portugal, moesten schade worden toegebracht. De oorlog met de Iberische rijken, verenigd in een personele unie van de Spaanse Habsburgers, kwam in een nieuwe fase terecht toen de Nederlanders hun vijandelijkheden uitbreidden naar de Iberische overzeese bezittingen. In feite waren handel en oorlogvoering onafscheidelijk, de oorlog in de West en ook de gewelddadige bezetting van Brazilië sloot nauw aan bij de Nederlandse handelsdoeleinden.
De aanval op Bahia resulteerde in een Pyrrusoverwinning. Een jaar later heroverde namelijk een gezamenlijke Spaans-Portugese vloot de stad onder commando van Don Fadrique de Toledo Osorio. Later richtten de Nederlanders hun pijlen op Olinda en Recife in de zwak verdedigde suikerprovincie Pernambuco, waar zij een kolonie vestigden. In 1636 stelden de Heren Negentien, de bewindhebbers van de West-Indische Compagnie, Johan Maurits van Nassau Siegen aan als gouverneur-generaal, die de strijd tegen de Portugezen met kracht ter hand nam. Hij omringde zich met kunstenaars en wetenschappers die een belangrijke bijdrage hebben geleverd tot de kennis van het vroegmoderne Brazilië. Onder hen bevonden zich Willem Piso, Georg Marcgraf, Frans Post en Albert Eckhout. Johan Maurits’ bestuur en de verdediging van de kolonie baarden de Heren Negentien echter grote geldzorgen.
Nadat de Portugezen in een onafhankelijkheidsstrijd met de Spaanse koning verwikkeld waren geraakt, sloten de Staten-Generaal in 1641 een tienjarig bestand met Lissabon. In de hoop dat de Portugezen zich zouden houden aan het bestand begonnen de bewindvoerders van de WIC krachtig op de Braziliaanse begroting te bezuinigen. Onder druk van dit beleid diende Johan Maurits zijn ontslag als gouverneur in. Desondanks riepen de Heren Negentien hem pas in 1644 terug, waarna het Nederlandse gezag afbrokkelde. Spoedig kwam het ene district na het andere in opstand.
Het verlies van Brazilië is ten dele in de schoenen te schuiven van de Heren Negentien. Zij slaagden er niet in het platteland van Nederlands-Brazilië te koloniseren, hoewel zij daartoe pogingen hebben ondernomen. Wel stroomde de stad Recife vol met Nederlanders, Sefardim en andere door de WIC getolereerde groepen, die zich met name op de handel toelegden. De Portugese planters, moradores , bleven de suikerproductie op het platteland beheersen. Met de moradores probeerden de bewindhebbers en in het bijzonder Johan Maurits goede relaties te onderhouden, omdat zij zich bewust waren van de uiterst belangrijke rol van de Portugese planters in de suikerproductie, de basis van het succes van de kolonie. Wat zij echter niet wisten te voorkomen is dat de moradores economisch sterk afhankelijk werden van de kooplieden. Een aantal moradores bouwde grote schulden op bij de kooplieden. Er ontstond een gespannen situatie, toen de planters zich bij herhaling benadeeld voelden door de rechterlijke macht. Deze koos in hun ogen te vaak partij voor de schuldeisers.
Evenmin slaagden de bewindhebbers erin een inheemse voedselproductie op gang te brengen. De bevolking van Nederlands-Brazilië was afhankelijk van bevoorrading van buitenaf, met name vanuit het vaderland. De Nederlanders konden voor het uitbreken van de Eerste Engelse Oorlog (1652-1654) met moeite de kolonie bevoorraden vanwege de lange aanvoerlijnen; daarna slaagden zij daar nauwelijks meer in. De oorlog in Europa eiste te veel aandacht en vijandige schepen belemmerden de vaart. Desondanks bleven de Nederlanders in Pernambuco gezag uitoefenen tot 1654, toen de Portugezen hen definitief verdreven.
Onduidelijk blijft of Brazilië ooit een winstgevende kolonie had kunnen worden. Onder de Nederlandse regenten bestond vóór de militaire acties van Witte de With en Von Schoppe in 1648 en 1649 nog hoop op een Braziliaans succes. Maar toen Von Schoppe tot twee maal toe vernietigend was verslagen bij Guararapes en Witte de With met zijn vloot zonder succes naar de Republiek terugkeerde, begonnen de kosten voor het behoud van Brazilië de belangrijkste steden en gewesten af te schrikken. Vooral voor de Amsterdamse kooplieden was de prijs te hoog. Bovendien hadden zij meer belangstelling voor een duurzame vrede met Portugal vanwege hun intensieve handelsbetrekkingen met dat land. Daarnaast hoefde het verlies van Nederlands-Brazilië niet te betekenen dat de suikerhandel voor Amsterdam verloren zou gaan. Integendeel: in het Caraïbisch gebied waren alternatieven voor Brazilië te vinden, die bovendien minder kosten met zich zouden meebrengen. Uiteindelijk zou Suriname tot vervanging van de Nederlandse suikerkolonie in Brazilië gaan dienen.
Door Maurits Ebben
Selectieve bibliografie
Barlaeus, C., Nederlandsch-Brazilië onder het bewind van Johan Maurits grave van Nassau, 1637-1644 (Den Haag 1923 uit het Latijn vertaald en bewerkt door S.P. L’Honoré Naber).
Boogaart, E. van den, H.R. Hoetink en P.J. Whitehead, ed., Johan Maurits van Nassau-Siegen, 1604-1674 (Den Haag 1979).
Boxer, C.R., The Dutch in Brazil (Oxford 1993).
Gonsalves de Mello, J.A., Nederlanders in Brazilië, 1624-1654. De invloed van de Hollandse bezetting op het leven en de cultuur in Noord-Brazilië (Zutphen 2001).
Heijer, H. den, De geschiedenis van de WIC (Zutphen 1994).
Herkenhoff, P. ed., Brazil and the Dutch, 1630-1654 (Rio de Janeiro 1999).
Hoboken, W.J. van, Witte de With in Brazilië, 1648-1649 (Amsterdam 1955).
Nederveen Meerkerk, H. van, Recife: the rise of a 17th-century trade city from a cultural historical perspective (Delft 1988).
Santos Pérez, José Manuel, en George F. Cabral de Souza (eds.), El desafío holandés al dominio ibérico en Brasil en el siglo XVII (Salamanca : Ediciones Universidad de Salamanca, 2006). Hierin twaalf bijdragen van deskundigen over de relatie Nederland-Brazilië in de zeventiende eeuw.
Schalkwijk, F.L., The Reformed Church in Dutch Brazil, 1630-1 654 (Zoetermeer 1998).
Schulten, C.M., De Nederlandse expansie in Latijns Amerika (Bussum 1968).
Wätjen, H., Das holländische Kolonialreich in Brasilien. Ein Kapitel aus der Kolonialgeschicht des 17-Jahrhundert (Gotha/Den Haag 1921).
Wiznitzer, A., Jews in colonial Brazil (New York 1960).
Historia natvralis Brasiliae … : In qua non tantum plantæ et animalia, sed et indigenarum morbi, ingenia et mores describuntur et iconibus supra quingentas illustrantur. – Lvgdvn. Batavorum, : apud Franciscum Hackium ; et Amstelodami, : apud Lud. Elzevirium, 1648. – 2 dl. : gegrav. titelbl., ill. ; 41 cm. Bevat: Guilielmi Pisonis … De medicina brasiliensi libri qvatvor: I. De aëre, aquis, & locis. – II. De morbis endemiis. – III. De venenatis & antidotis. – IV. De facultatibus simplicium. – Et Georgi Marcgravi de Liebstad … Historiæ rervm natvralivm Brasiliæ, libri octo: quorum tres priores agunt de plantis. Quartus de piscibus. Quintus de avibus. Sextus de quadrupedibus & serpentibus. Septimus de insectis. Octavus de ipsa regione, & illius incolis. Cvm appendice de Tapuyis, et Chilensibvs. / Ioannes de Laet … in ordinem digessit & annotationes addidit, & varia ab auctore omissa supplevit & illustravit. – Met index. – [Dl. I]. – [8], 122, [2] p. – [Dl. II]. – [4], 293, [7] p.
Plaatsingscode UB Leiden: 1407 B 3, met zorgvuldige ingekleurde platen, of: Thysia 2274
De Tachtigjarige Oorlog in het doctoraal onderwijs aan de Letteren Faculteit van de Universiteit Leiden
In het eerste semester van het academisch jaar 2001-2002 organiseerden dr. M.A. Ebben, verbonden aan de opleiding Geschiedenis van de Leidse Universiteit en mw. dr. M. Wiesebron, verbonden aan de Opleiding Talen en Culturen van Latijns Amerika van de Leidse Universiteit, een doctoraal werkcollege over Nederlands Brazilië, 1624-1654. In dit doctoraal werkcolleges werden door studenten bronnen en literatuur betreffende Nederlands Brazilië bestudeerd. Bronnenonderzoek werd verricht in de Overg e komen Brieven en Papieren uit Brazilië, 1630-1654 , bewaard in het Archief van de Oude West-Indische Compagnie in het Algemeen Rijksarchief in Den Haag. Hieronder volgen de verkorte versies van de onderzoeksverslagen Suzanne Walraven, Hugo Vijver en Renate Dekker het doctoraalwerkcollege succesvol afsloten.
Suzanna Walraven, Johan Maurits van Nassau-Siegen (1604-1679). Zijn leven in Brazilië in de bredere context van het Duitse en Haagse hofleven geplaatst.
Hugo Vijver, De Hollandse Sefardim in Nederlands-Brazilië (1630-1654)
Renate Dekker, Etnografische afbeeldingen van Braziliaanse Indianen vanaf de ontdekking van de Nieuwe Wereld (1492) tot aan Albert Eckhout (1637-1644) .
Literatuur
Brazilië in de Nederlandse archieven (1624-1654) : inleiding op de Nederlanden in de zeventiende eeuw en de collecties in Nederlandse archieven en bibliotheken = O Brasil em arquivos neerlandeses (1624-1654) : introduçao aos Países Baixos do século dezessete e às coleções em arquivos e bibliotecas neerlandesas / Marianne L. Wiesebron (ed.). – Leiden : Research School CNWS, Leiden University, 2004. – 179, XX, [4] p. : ill. ; 24 cm. – (CNWS publications, ISSN 0925-3084 ; vol. 130) (Mauritiana ; no. 1). ISBN 90-5789-095-X
A history of Portuguese overseas expansion, 1400-1668 / Malyn Newitt. – London [etc.] : Routledge, 2005 [i.e. 2004]. – XIV, 300 p. : krt. ; 24 cm. Lit. opg.: p. [275]-286. – Index. ISBN 0-415-23979-6 geb ISBN 0-415-23980-X pbk
Guia de fontes para a história do Brasil holandês : acervos de manuscritos em arquivos holandeses / organizadores: Marcos Galindo, Lodewijk Hulsman ; apresentaçao Francisco Weffort ; estudo introdutório e organiz. editorial Leonardo Dantas Silva. – Brasilia : Minc ; Recife : Fundaçao Joaquim Nabuco, Editora Massangana, 2001. – xliii, 376 p. : ill. ; 22 cm. – (Série obras de consulta ; 22). ISBN 85-7019-360-2
Plaatsingscode UB Leiden: DOUSA 66 6071
Nederlanders in Brazilië (1624-1654) : de invloed van de Hollandse bezetting op het leven en de cultuur van Noord-Brazilië : Universiteitsbibliotheek Leiden Ms. LTK 2234 / José Antonio Gonsalves de Mello ; uit het port. vert. door G.N. Visser ; opnieuw bew. door B.N. Teensma. – Zutphen : Walburg Pers, 2001. – 288 p. : ill. ; 25 cm
Vert. van: Tempo dos flamengos: influência da ocupaç~ao holandesa na vida e na cultura do norte do Brasil. – Rio de Janeiro, 1947. ISBN 90-5730-174-1
Plaatsingscode UB Leiden: DOUSA 82 0873
The Dutch in Brazil, 1624-1654 / by C.R. Boxer. – Oxford [etc.] : The Clarendon press, 1957. – XVI, 328 p., [4] p. pl. : ill. ; 22 cm
Lit. opg.: p. 291-301. – Index.
The Dutch in Brazil, 1624-1654 / by C. R. Boxer. – Repr. – [Hamden, Conn.] : Archon Books, 1973. – xiii, 329 p. : illus. ; 22 cm
Reprint of the 1957 ed. published by Clarendon Press, Oxford; with an addenda to the bibliography. – Bibliography: p. [291]-309.
ISBN 0-208-01338-5
Nederlandse expansie in Latijns Amerika : Brazilië: 1624-1654 / C.M. Schulten. – Bussum : Fibula-Van Dishoeck, 1968. – 104 p. : ill. ; 22 cm. – (Fibulareeks ; 36). Met lit.opg. – Reg.
Nederland, Portugal en Brazilië / W.J. van Balen. – ‘s-Gravenhage : Centro Cultural Holanda-Portugal-Brasil, 1967. – X, 54p. : ill. ; 16 cm
Geschreven in opdracht van het Centro Cultural Holanda-Portugal-Brasil. – In hetzelfde jaar verschenen in Amsterdam.
Geschiedenis van Brazilië 1500-1889 / C.M. Schulten. – [S.l. : s.n.], [1966]. – 55 p. : ill. ; 23 cm. Met lit. opg. – Reg.
Zeevarend Nederland en zijn wereldrijk, 1600-1800 / C.R. Boxer ; [vert. uit het Engels van Johan W. Schotman]. – Leiden : Sijthoff, 1967. – 437 p. : ill., krt. ; 23 cm. Vert. van: The Dutch seaborne empire 1600-1800. – London : Hutchinson, cop. 1965. – Lit. opg.: p. 414-421. – Met index.
De Nederlanders in Brazilië, 1624-1654 / door C.M. Schulten. – ‘s-Gravenhage : Ambassade van Brazilië, 1965. – 35 p. : ill., krt. ; 23 cm
Lit. opg.
The Dutch seaborne empire, 1600-1800 / C.R. Boxer. – London [etc.] : Hutchinson, 1965. – XXVI, 326 p., [16] p.pl. : ill, krt. ; 24 cm. – (The history of human society)
Met lit. opg. – index.
Zo wijd de wereld strekt : tentoonstelling naar aanleiding van de 300ste sterfdag van Johan Maurits van Nassau-Siegen op 20 dec. 1979, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis, Den Haag, 21 dec. 1979-1 maart 1980 / [catalogus: E. van den Bogaart en F.J. Duparc]. – [‘s-Gravenhage] : Stichting Johan Maurits van Nassau, 1979. – 286 p. : ill. ; 27 cm. Tentoonstellingscatalogus.
Nederlands Brazilië in zicht : de Bahia-documenten en de teksten van Soler en Baro geïllustreerd met kaarten en prenten : catalogus bij een tentoonstelling in de Leidse Universiteitsbibliotheek, 22 maart-29 april 2001 / door D. de Vries & B.N. Teensma. – Leiden : Universiteitsbibliotheek Leiden, 2001. – 79 p. : ill., krt. ; 15×21 cm + prent (Groot prospect van Pernambuco en Recife). – (Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek, ISSN 0921-9293 ; nr. 41)
The Dutch in Brazil, 1624-1654 / by C.R. Boxer. – Oxford [etc.] : The Clarendon press, 1957. – XVI, 328 p., [4] p. pl. : ill. ; 22 cm
Lit. opg.: p. 291-301. – Index.
Os Holandeses no Brasil 1624-1654 / C.R. Boxer ; trad. do M. de Oliveira Pinto. – S~ao Paulo : Comp. Ed. Nacional, 1961. – xx, 466 p. : ill. ; 19 cm. – (Brasiliana ; vol.312). Vert. uit het Engels. – Met lit. opg. en index.