Goes was een geval apart ten tijde van de Opstand. De stad bleef lang trouw aan de centrale regering en de rooms-katholieke godsdienst. Binnen de Staten van Zeeland toonde Goes zich ook een fervente voorstander van enkele nieuwe opvattingen van de centrale regering, met name het idee van gelijke belastingheffing. Hierdoor botste ze regelmatig met de meerderheid binnen de Staten die vast wilde houden aan de traditionele gewoontes en rechten en hun privileges.
Ook de nieuwe ideeën van de Hervorming kregen slechts moeizaam voet aan de grond, ondanks dat zowel de dopers als de gereformeerden veel aanhang hadden op Walcheren. De predikanten die naar Goes werden gestuurd waren door het gebrek aan belangstelling onder de bevolking al snel weer vertrokken. Ook de Beeldenstorm van 1566 ging aan de stad voorbij, mede dankzij het waakzame optreden van het stadsbestuur. Uit processen van die tijd blijkt dat in vergelijking met andere steden, maar heel weinig mensen werden veroordeeld voor het aanhangen van ketterse denkbeelden.
Nadat in 1572 de watergeuzen verschillende Zeeuwse steden aan hun kant hadden gekregen, was het eiland Zuid-Beveland en de stad Goes voor de centrale regering in Brussel van groot belang vanwege de strategische ligging en de rol van voedselleverancier voor de regeringsgetrouwe delen van Walcheren, zoals Middelburg . Het hoofddoel van de rebellen was Middelburg, want pas dan zou hun positie op Walcheren veiliggesteld zijn. Om Middelburg te kunnen behouden en om de weg naar Antwerpen vrij te houden was versterking van Goes daarom van groot belang.
De Hertog van Alva wilde Goes en het eiland Zuid-Beveland beveiligen met de inkwartiering van een Spaans garnizoen. Op 2 mei 1572 arriveerden ongeveer 300 Spaanse soldaten onder het bevel van Isidro Pacheco, die behalve bevelhebber ook gouverneur was van de stad en het eiland. Pacheco maakte werk van de stadsverdediging. De poorters en inwoners moesten helpen met het versterken van de fortificaties. Met tegenzin werden de vreemde troepen in de stad gelaten en uit de stadskas betaald, in de verwachting dat de uitgaven vergoed zouden worden door de regering. De inkwartiering ontwrichtte het gehele stadsleven. De poorters verarmden door de stillegging van de handel, de blokkade van de Schelde door de geuzen, de lasten van de stadsversterking en de steeds hoger wordende eisen van de bezetting. In de loop van de zomer werden nog meer troepen gestuurd, zodat die in augustus al tot 800 mannen (600 Spanjaarden en 200 Walen) waren toegenomen.
Op zaterdag 26 juli 1572 arriveerde vanuit Vlissingen een indrukwekkende geuzenvloot van minstens 50 schepen en meer dan 3000 man aan de kust van Zuid-Beveland, te Baarland, onder leiding van Jérôme Tseraerts en sir Humphrey Gilbert. Dat zowel de Vlissingse gouverneur als de Engelse opperbevelhebber in eigen persoon aanwezig waren, gaf het grote belang van deze onderneming aan. De invasiemacht bleek te sterk voor de Spanjaarden en ze moesten zich terugtrekken binnen de stad. Tegen de avond werd het beleg door de geuzen echter afgebroken.
Op 26 augustus waren de geuzen terug met een grote overmacht. Toch wisten de stad en het Spaanse garnizoen stand te houden. Een aanval op de stad op 28 september werd afgeslagen, waarna de geuzentroepen zich moesten terugtrekken. Een blokkade van de stad leek nu het geschiktste middel om Goes tot overgave te dwingen. Na de aankomst van geuzenleider Barthold Entens werd Goes compleet omsingeld en het stadsgarnizoen moest voortaan binnen de muren van Goes blijven. Om gehoor te geven aan de noodkreten van Goes gaf Alva opdracht tot een expeditie naar Zuid-Beveland onder leiding van Christoffel de Mondragon . Deze expeditie liep echter uit op een mislukking. De geuzen bleken heer en meester op het water. Kapitein Blommaert en admiraal Adolf van Haamstede , die deelnamen aan de expeditie van Mondragon, kwamen toen met het gewaagde idee Goes niet per schip te benaderen, maar te voet, dwars door het verdronken land dat tussen Brabant en Zuid-Beveland lag. Na verschillende verkenningen besloot men via deze weg een leger van ongeveer 3000 man naar Zuid-Beveland te sturen, wederom onder leiding van Mondragon. Op 20 oktober 1572 wist Mondragon, met behulp van het stedelijk garnizoen, Goes in handen te krijgen en de volkomen verraste troepen van de Prins te verdrijven.
Het stadsbestuur trad waakzaam en kordaat op en probeerde contacten tussen burgers van Goes en rebellen zo veel mogelijk te voorkomen. Ook trad men oplettend op tegen ketters, al bleef het in de periode tussen 1568 en 1577 erg rustig rond de gereformeerden in Goes.
Op 8 november 1576 werd de Pacificatie van Gent gesloten. De prins van Oranje werd erkend als stadhouder van Holland en Zeeland en de Brussel-getrouwe steden in die gewesten dienden zich te zijner tijd onder zijn gezag te stellen, nadat de stadhouder hun voldoening (satisfactie) had gegeven op nader te bepalen voorwaarden. Goes was steeds trouw geweest aan de Brusselse regering, maar de langdurige bezetting door de Spanjaarden, de uitbuiting en de economische ontreddering deden de stad uitzien naar een ommekeer, die als een bevrijding kon worden ervaren. Inmiddels hadden de bestuurders van de stad en de dorpen afgevaardigden aangewezen om in hun naam met de Prins te onderhandelen over het onder zijn gezag brengen van Goes en Zuid-Beveland. Op 22 maart 1577 tekenden zij de Satisfactie van Goes . Door de Satisfactie werd Goes ingeschoven in de structuur die de opstandelingen in 1572 hadden gecreëerd en was de stad weer vertegenwoordigd in de Staten van Zeeland.
Het eerste artikel van de Satisfactie bevatte de bepaling dat de rooms-katholieke godsdienst gehandhaafd zou worden. Dit is erg opmerkelijk, omdat veel steden die overgingen naar de kant van de opstandelingen, ook overgingen naar het nieuwe geloof. De kleine minderheid van hervormden liet zich echter niet meer in een hoek drukken en begon steeds meer verzoeken in te dienen bij het stadsbestuur. Het stadsbestuur deed een concessie aan de hervormden door de kerk van het Kruisbroederklooster aan hen toe te wijzen, waar op 28 september 1578 de eerste openbare predicatie plaatsvond. De onrust nam echter toe: op 8 oktober 1578 werd door de hervormden de Maria Magdalenakerk in bezit genomen en vond een verlate Beeldenstorm plaats. Het stadsbestuur en de dijkgraaf waren zich ervan bewust dat als zij toelieten dat ook deze kerk in gereformeerde handen kwam de Satisfactie was geschonden en vroegen hiervoor begrip aan de stadhouder. Die bracht daarop een wijziging aan in de Satisfactie met de zogenoemde Acte van non praejuditie . Alle overige artikelen van de Satisfactie bleven onveranderlijk gehandhaafd. De publieke en bevoordeelde kerk was voortaan die van de gereformeerden. De katholieke kerk moest steeds meer van haar privileges en eigendommen inleveren.
Het tweede artikel van de Satisfactie bepaalde dat de stadhouder geen troepen in de stad en op het eiland mocht legeren, behalve in tijden van nood en met uitdrukkelijke toestemming van de magistraat, die ten allen tijde de beschikking had over de stadsleutels. De Prins bevestigde verder alle rechten die de stad en de dorpen verkregen hadden op het gebied van de rechtspraak en de verandering van de besturen. Omdat Goes zich nu pas aansloot bij de Prins wilde het niet opdraaien voor de kosten die de Staten van Zeeland reeds gemaakt hadden voor de oorlogvoering. De Goesenaars werden hiervan door de Prins vrijgesteld, maar moesten wel met ingang van april 1577 gaan meebetalen in de gewestelijke belastingen.
Met de Satisfactie verwierf de stad Goes zo een belangrijk deel van haar vrijheid. De contacten met de hervormingsgezinde delen van Zeeland namen toe en de Reformatie kreeg meer ruimte en vrijheid om te ontwikkelen binnen Goes. Het aantal calvinisten bleef vooralsnog wel beperkt.
Simone Koster
Naslagwerken
1545-1575: Stedenatlas Jacob van Deventer : 245 stadsplattegronden uit 1545-1575 – schakels tussen verleden en heden / Reinout Rutte en Bram van Nieuwenhuyze ; cartografie Yvonne van Mil. – Bussum : THOTH ; Tielt : Lannoo, 2018: p. 278-279.
1612: Beschryvinghe van alle de Neder-landen door Ludovico Guicciardini, vermeerderde uitgave, p. 282.
Nijhoff/Van Hattum, Bibliotheek van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen tot het einde der 18de eeuw. ‘s-Gravenhage : Martinus Nijhoff, 1953 > nr. 1 (I. Abrahamsen), nr. 264 (J.J. Reygersberch).
Literatuur
Primaire bronnen
‘Historiesche beschrijvinge van het Gasthuis in Goes voor den tijd der Reformatie, zijnde geweest het klooster van St. Agneta, zoo exact doenlijk geformeert uit oude stukken, schrijvers van oudheeden, resolutien der magistraat van deze stad en andere authentieke documenten’ in: Het boek van personen in het gasthuis gealimenteerd (z.p. 1768). Plaatsingscode Zeeuwse Bibliotheek Middelburg, plaatsingscode KLUIS Handschrift 6138.
Smallegange, M., Nieuwe cronyk van Zeeland (Middelburg 1696). UB Leiden, plaatsingscode 415 A 14.
Korte beschrijving: bevat mooie beeldinformatie over Zeeland, waaronder een schilderij van het beleg van Goes door de geuzen in 1572.
Spiegel, L.P. van der en Fokke, S., Historie van de satisfactie, waar mede de stad Goes en het eiland Zuid-Beveland zich begeeven hebben onder het stadhouderschap van prins Willem van Oranje, in het jaar 1577 uit veele oorspronkelijke gedenkstukken saamgesteld beneffens eenige verhandelingen, betrekkelijk tot de historie en regeeringsvorm van dien tijd (Goes 1777). UB Leiden, plaatsingscode 403 E28. Ook beschikbaar in Google Books .
Korte beschrijving: het voorwoord begint met een soort verdediging of rechtvaardiging van de relatief late afscheiding van Goes, waarom zij zo lang koningsgezind bleef. Hij sluit het voorwoord af met de opmerking dat men toch trots kan zijn op de Goese geschiedenis, door haar trouw en vaderlandsgezindheid (wat hij als het belangrijkste fundament ziet voor het gemenebest). Het boek geeft een uitgebreide beschrijving van de regeringsvorm van die tijd en de punten van het verdrag van voldoeninge (de satisfactie) waarmee de stad zich onder Willem van Oranje begaf. Ook bevat het zeer nuttige bijlagen, waaronder de inhoud van de Satisfactie en de acte van non praejuditie, als reactie en confirmatie op de voorgaande satisfactie. De auteur gaat echter niet altijd objectief te werk.
Water, Jan te, Reden-voering ter blyde tweede eeuw-gedachtenisse der verlossinge van onder de Spaansche heerschappije door de verdraginge met prins Willem den I. voorgevallen op den 22 maart 1577 voor Goes en Zuidbeveland… (Middelburg 1777). UB Leiden, Plaatsingscode PORTEF 113: 41.
Water, J.W. te, Kort verhaal der Reformatie van Zeeland in de zestiende eeuwe (Middelburg 1766). UB Leiden, plaatsingscode 589 E31. Ook beschikbaar in Google Books .
Secundaire bronnen
Historische tentoonstelling ter herdenking van de satisfactie van Goes (1577-1927): 23 juli tot en met 30 juli 1927 (1927). Zeeuwse Bibliotheek Middelburg, plaatsingscode 437 B 190.
Van de volgende stukken uit het Maandboekje der stad Goes zijn de auteurs onbekend:
De steeds terugkerende rubriek ‘Mengelwerk’ werd verzorgd door Dresselhuis, maar verder kon ik niks vinden over wie de auteur is van de volgende stukken.
‘Mislukte aanslag der Spanjaarden in 1631’in: Maandboekje der stad Goes, en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 07/08 (z.p. 1829) 73-78. UB Leiden, plaatsingscode 1159 C 24-25.
‘Geschiedenis der Roomsche kerk in Zuid-Beveland’in: Maandboekje der stad Goes, en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 05/06 (1829) 49-57.
Vervolg in: Maandboekje der stad Goes, en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 09/10 (z.p. 1829) 97-103. UB Leiden, plaatsingscode 1159 C 24-25.
‘Mislukte inval der Spanjaarden in 1627’ in: Maandboekje der stad Goes, en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 07 (1827) 107-108. UB Leiden, plaatsingscode 1159 C 24-25.
‘Fragmenten uit de geschiedenis der stad Goes: beleg en ontzet van Goes’ in Maandboekje der stad Goes, en eilanden Zuid-en Noord-Beveland 01 (1827) 7-14.
Vervolg in: Maandboekje der stad Goes, en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 02 (1827) 22-31. UB Leiden, plaatsingscode 1159 C 24-25.
‘Fragmenten uit de geschiedenis der stad Goes: vijfde halve eeuwgetijde der Hervorming’ in: Maandboekje der stad Goes en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 07/08 (1828) 89-110.
Vervolg in: Maandboekje der stad Goes en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 09/10 (1828) 121-138. UB Leiden, plaatsingscode 1159 C 24-25.
‘Fragmenten uit de geschiedenis der stad Goes: de voldoening van prins Willem I’ in: Maandboekje der stad Goes en eilanden Zuid- en Noord-Beveland 03 (1827) 38-48. UB Leiden, plaatsingscode 1159 C 24-25.
Abelmann, L.J., ‘De korte, maar roerige carrière van een Goese baljuw’ in: Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 9 (Goes 1983) 7-14. UB Leiden, plaatsingscode G 1220.
Abelmann, L.J., ‘De stadsverdediging van Goes tot in de 16 e eeuw’ in: Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 3 (Goes 1977) 59-70. UB Leiden, plaatsingscode G1220.
Abelmann, L.J., ‘De voorboden van de hervorming in de stad Goes’ in: Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 2 (Goes 1976) 17-38. UB Leiden, plaatsingscode G 1220.
Abelmann, L.J., De grafzerken in de Grote of Maria Magdalenakerk te Goes (Alphen aan den Rijn-Goes 1981). UB Leiden, plaatsingscode 1271 B 37.
Barth, A.J. en Kort, A.L., ‘Een troostrijk woord is der armen spijs. Een geschiedenis van het Burgerlijk Armbestuur en de Godshuizen van Goes, van de vijftiende tot de twintigste eeuw. ‘ In: ‘ Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 17 (Goes 1991) 13-23. UB Leiden, plaatsingscode G 1220.
Korte beschrijving: interessante informatie over (liefdadigheids)instellingen van de katholieke kerk en de overheid te Goes en informatie over de katholieke kerk, klooster enz.
Barth, A.J. (e.a.), Recht en krom. Een kroniek van de rechtspraak in Goes, 15 e eeuw – 1811 (Goes 1990).
Dekker, C., Een schamele landstede. Geschiedenis van Goes tot aan de satisfactie in 1577 (Goes 2002). UB Leiden, plaatsingscode 1759 A13.
Korte beschrijving: uitgebreide historie van Goes tot aan de satisfactie, waarin allerlei aspecten worden behandeld: politiek, economisch, demografisch etc. Daarnaast bevat het boek een zeer uitgebreide literatuurlijst en mooie afbeeldingen.
Graaf, A.D. de, ‘De satisfactie van Goes’ in: Zeeuws Tijdschrift 5, 14 (Middelburg 1964) 172-173.
Korte beschrijving: in dit korte artikel behandelt de Graaf de vreedzame wijze waarop Goes de Tachtigjarige Oorlog is doorgekomen. Hoewel Goes een rustpunt vormde, benadrukt hij ook dat Goes zeker een stad was waar rekening mee gehouden moest worden. Aan het koppig opkomen van de overheden voor de privileges en de ‘gehate vreemdeling’ zou Goes een belangrijk deel van haar vrijheid te danken hebben (de stad verwierf belangrijke rechten met de satisfactie: eigen rechtspraak in wereldlijke en geestelijke zaken).
Groenveld, S., ‘De ‘Heren van Ter Goes’ in de zeventiende eeuw ‘ in: Goes zeshonderd jaar stad. Drie studies over zijn geschiedenis (1405-2005) (Goes 2005) 26-65.
Korte beschrijving: interessante demografische, politieke en economische informatie over Goes ten tijde van de Opstand.
Heeringa, K., ‘De leiders van de staten van Zeeland in de jaren 1577-1580’ in: AZG (z.p. 1918) 1-42.
Huiskamp, M., ‘De tachtigjarige oorlog en de vrede van Munster in de decoratie van zestiende- en zeventiende eeuwse stadhuizen’ in De zeventiende eeuw: cultuur in de Nederlanden in interdisciplinair perspectief. Tijdschrift van de werkgroep Zeventiende Eeuw 1, jrg. 13 (Hilversum 1997) 335-346. Zeeuwse Bibliotheek Middelburg, plaatsingscode 7215 A-B.
Korte beschrijving: in dit artikel bevind zich een klein stukje over een schilderij over het beleg van Goes door de geuzen in 1572. Interessant om te zien hoe de Opstand uitgebeeld werd in schilderijen etc. uit die tijd.
Hulsbergen, S. J. M., ‘De opgelegde Reformatie van Zuid-Beveland in de 16 e eeuw’ in Zeeuws Tijdschrift 2, jrg. 31 (Middelburg 1981) 44-52.
Jonge van Ellemeet, B. M. de, Geschiedkundig onderzoek naar den rechtstoestand der Zeeuwsche geestelijke goederen van 1572 tot in het begin der 17 e eeuw (Zierikzee 1906). UB Leiden, plaatsingscode DISUTR 1906: 1.
Klerk, F.H. de, ‘Zestiende-eeuwse processies in Goes’ in: A. Wiggers e.a. (red.), Rond de kerk in Zeeland (z.p. 1991). UB Leiden, plaatsingscode 1026 A 16.
Klerk, F. de en L. Moerland, Van gesloten bolwerk tot open stad. Vier eeuwen veranderingen in en rond Goes (Goes 1993). UB Leiden, plaatsingscode 1088 A 5.
Korte beschrijving: bestaat uit verschillende kaarten en platen van de stad Goes door vier eeuwen heen. Bevat ook uitgebreide beschrijvingen.
Kloot Meijburg, H. van der, ‘De Groote of Maria Magdalenakerk’ in: Oudheidkundig jaarboek 10 (z.p. 1930) 46-52.
Mulder, A., ‘De Groote of St. Maria Magdalenakerk te Goes’ in: Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond (z.p. 1902). UB Leiden, plaatsingscode G391.
Ossewaarde, F., ‘Het prestige van het Goese baljuwsambt en van de personen die het bekleedden, 1582-1795’ in Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 15 (Goes 1989) 5-39.
Piccardt, R.A.S., Bijzonderheden uit de geschiedenis der stad Goes (Goes 1864).
Piccardt, S., Welke was de oorzaak van den tragen voortgang der hervorming in Zuidbeveland en bepaaldelijk in Goes (z.p. ca. 1850). Zeeuwse Bibliotheek Middelburg, plaatsingscode 438 B 116.
Poley, J.J.A., Kort verhaal van de plechtigheden te Goes, den 22 maart 1777, zijnde het twee honderd jaarig eeuwfeest, toen de stad Goes en het eyland Zuijd-Beveland zig begeven hebben onder het stadhouderschap van den doorluchtigen Prins van Oranje Willen den 1en (1939). Overgetypt manuscript. Zeeuwse Bibliotheek Middelburg, plaatsingscode Kluis 1111 D12.
Korte beschrijving: interessant om te kijken hoe men later tegen de geschiedenis van de Nederlandse Opstand in Goes aankeek en hoe deze herdacht werd. Het boek bevat een uitgebreide beschrijving van de plechtigheden van de herdenking in 1777. De herdenking maakt duidelijk dat de satisfactie van 200 jaar geleden (1577) herdacht wordt als een ‘heugelijke gebeurtenis’. Dit is wel interessant, omdat omstreeks 1577 dit waarschijnlijk niet zo gezien werd.
Römer, R.C.H., ‘De kloosters te Goes’ in: Zeeuwsche volksalmanak voor het jaar 1845 (z.p. 1845) 3-30.
Rooze-Stouthamer, C., De opmaat tot de Opstand. Zeeland en het centraal gezag (1566-1572) (Hilversum 2009). UB Leiden, plaatsingscode 3161 G 10.
Rooze-Stouthamer, C., Hervorming in Zeeland (ca. 1520-1572) (Goes 1996). UB Leiden, plaatsingscode 6229 E 12.
Korte beschrijving: zeer uitgebreid en breed werk, dat veel aspecten van de Hervorming in Zeeland behandeld. De nadruk ligt echter vooral op Walcheren en Zierikzee. Toch bevat het ook veel interessante informatie over Goes en is het ook erg nuttig voor het begrijpen van de positie van Goes in het geheel van Zeeland.
Rooze-Stouthamer, C. en Zwemer, J., ‘Twintig eeuwen Zeeland, de Zeeuwen en hun zaligheid’ , in Ach lieve tijd 13 (Zwolle 1997).
Korte beschrijving: eenvoudige algemene religieuze geschiedenis. Leuk als introductie en voor plaatjes.
Uil, H., ‘De satisfactie van Goes (1577)’ in Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland 3 (Goes 1977) 7-17. UB Leiden, plaatsingscode G 1220.
Uil, H., Inventaris van het archief van de stad Goes (1267) 1449-1851 (1927) (Goes 1980). UB Leiden, plaatsingscode 6255 A 17.
Korte beschrijving: in deze inventaris staan ook stukken uit de tijd van de Reformatie, Nederlandse Opstand. Het is interessant om te weten wat men nog bezit aan bronnen uit die tijd. Eventueel ook te raadplegen voor mensen die echt met de bronnen gaan werken.
Utrecht Dresselhuis, Johanness ab, Naamlijst der Hervormde predikanten te Goes, sedert het begin der Hervorming te dier stede tot het jaar 1848/met ophelderingen en aanteekeningen van historischen aard door J.ab Utrecht Dresselhuis (1789-1861) (Goes 1848). UB Leiden, plaatsingscode 1118 C 10.
Korte beschrijving: er staan ook enkele predikanten vermeld uit de tijd van de hervorming met een korte omschrijving.
Woude, J. van der, ‘Het beleg van Goes, 1572’ in: Historisch jaarboek voor Zuid- en Noord Beveland 7 (Goes 1981) 121-150. UB Leiden, plaatsingscode G 1220.
Zie ook:
Website van de geschiedenis van Zeeland (samengesteld door het Zeeuws Archief en de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland)
Website van de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Website van het Historisch Museum De Bevelanden
Website van het Zeeuws Archief
Website van het Zeeuws Museum
Website van de Grote- of Maria Magdalenakerk te Goes