Geschiedenis van een Hollandse frontierstad
Gorinchem bevindt zich in Zuid-Holland aan de samenvloeiing van de Merwede en de Linge. Door haar strategische ligging op de grens van Gelderland en Holland, fungeerde de stad reeds voor de Opstand als grensstad of – zoals de tijdgenoten het noemden – frontierstad. Deze functie zou na het uitbreken van de Opstand sterk worden uitgebreid. De Staten van Holland stonden grotendeels in voor het financieren van de fortificaties en de garnizoensvendels van Gorinchem, opdat de Merwedestad zou bijdragen aan het afsluiten en beschermen van de zogenoemde ‘Hollandse tuin’ tegen het oorlogsgevaar.
Gorinchem werd eind juni 1572 door de geuzenleider Marinus Brand gewonnen voor de Opstand. De magistraat was loyaal aan de koning, maar belangrijke groepen in de stadsbevolking wensten Brand en zijn vierhonderd troepen de stad binnen te laten. De vrijbuiters gingen zich te buiten aan het mishandelen van Gorcumse geestelijken. Negentien van de 21 gevangengenomen geestelijken werden kort daarna opgehangen te Brielle en gingen de geschiedenis in als de ‘Martelaren van Gorkum’.
In deze vroege Opstandsjaren was nog geen sprake van een ‘Hollandse tuin’. De koninklijke troepen maakten zich in het najaar van 1572 op om het gezag van Filips II in Holland te herstellen. Ook Gorinchem was herhaaldelijk doelwit van militaire operaties. Tijdens de eerste dagen van 1573 werd de stad volledig omsingeld door Spaanse troepen. De omsingeling leidde uiteindelijk niet tot een belegering. In de late zomer van 1574 was Gorinchem echter opnieuw doelwit van een dubbel offensief onder leiding van don Luis de Requesens en de baron van Hierges. De stad werd gevrijwaard van inname doordat de Staten van Holland een aantal dijken in de Alblasserwaard lieten doorsteken. De boeren van het Land van Arkel – de plattelandsregio rond Gorinchem – zouden tot diep in de jaren 1580 schade van de inundaties ondervinden.
Het gevaar zou pas echt wijken na de grootschalige muiterij die in 1576 uitbrak in het koninklijk leger. Voortaan bleef het gewest Holland gevrijwaard van vijandelijke troepen. De Staten van Holland en het stadsbestuur van Gorinchem namen maatregelen om het defensief potentieel van de stad te verhogen. In de loop van de jaren 1580 vervingen de Staten de hoge middeleeuwse stenen muren van de stad door lage aarden wallen, volgens het later genoemde ‘Oudnederlands stelsel’. De ingrijpende gevolgen die deze werkzaamheden hadden voor de stad zijn duidelijk te zien op de twee bijgevoegde afbeeldingen.
Hoewel de nieuwe vesting nooit de test van een belegering zou moeten doorstaan, werd Gorinchem ook na 1576 herhaaldelijk bedreigd. Zo leidde de inval van meer dan 6.000 Spaanse troepen in het voorjaar van 1599 in de Bommelerwaard tot paniek. De inwoners van Gorinchem en omgeving konden in relatieve rust leven bij gratie van de bufferzones die de Bommeler- en Tielerwaard en het Land van Altena boden. Deze streken werden echter herhaaldelijk gepenetreerd door Spaanse troepen. Zo belemmerden in 1603 ‘infestatiën des vijands’ van de Maas en de Waal de communicatie tussen Zaltbommel, Gorinchem en Dordrecht. In 1605 vreesde de gouverneur van het nabije Woudrichem eveneens een aanval.
Na het Twaalfjarig Bestand weigerde de boerenbevolking van de Bommeler- en Tielerwaard nog langer wacht te lopen om de koninklijke soldaten tegen te houden, wat tot verhoogde onveiligheid en onrust in Gorinchem en omgeving leidde. In 1631 ontstapten Gorinchem en Woudrichem op het nippertje aan een aanslag. De kapitein van de Spaanse troepen die deze moest uitvoeren, was een Gorkummer, en kon er zich niet toe brengen de stad waar zijn vader nog steeds woonde aan te vallen.
Al bij al werd Gorinchem vooral indirect bedreigd. Gorinchem kon in de loop van de Opstand dan ook meeprofiteren van de gouden eeuw die de Hollandse tuin te beurt viel. De omvang van de stadsbevolking evolueerde van ongeveer 5.700 in 1560 naar 9.300 in 1670. Deze snelle demografische groei was mede te danken aan het toestromen van aanzienlijke aantallen immigranten. De frontierstatus van de Merwedestad schrok deze nieuwelingen blijkbaar niet af om zich er te vestigen.
Griet Vermeesch
Naslagwerken
1545-1575: Stedenatlas Jacob van Deventer : 245 stadsplattegronden uit 1545-1575 – schakels tussen verleden en heden / Reinout Rutte en Bram van Nieuwenhuyze ; cartografie Yvonne van Mil. – Bussum : THOTH ; Tielt : Lannoo, 2018: p. 302-303.
1612: Beschryvinghe van alle de Neder-landen door Ludovico Guicciardini, vermeerderde uitgave, p. 12, 227, 254.
Nijhoff/Van Hattum, Bibliotheek van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen tot het einde der 18de eeuw. ‘s-Gravenhage : Martinus Nijhoff, 1953 > nr. 31 (van Bockum), nr. 157 (A. Kemp), nr. 352 (C. van Zomeren).
Literatuur
‘Handelende van tghemeen wantrouwich ghevoelen’. De gorkumse rederijkers en het publieke debat rond het Twaalfjarig Bestand (1609) / Nina Lamal. In: Holland historisch tijdschrift 46 (2014) afl. 2, pag. 64-74.
De tijdelijke dood / Geert De Sutter ; kleuren: Lighthouse Productions ; [eindred.: Thijs van Zaal … et al.]. – [Brielle] : Brielse Bisschoppelijke Commissie van het Bisdom Rotterdam ; Durbuy : Coccinelle BD, 2007. – 48 p. : tek. ; 31 cm. Verhaal gebaseerd op: De martelaren van Gorcum / D. de Lange. – Utrecht [etc.] : Het Spectrum, 1954. – (De zonnewijzer ; 6). – Stripboek. ISBN 978-2-930273-44-0 (Coccinelle) geb.
Oorlog, steden en staatsvorming : de grenssteden Gorinchem en Doesburg tijdens de geboorte-eeuw van de Republiek (1570-1680) / Griet Vermeesch. – [S.l. : s.n.], 2006. – 228 p. : tab. ; 30 cm. Proefschrift Universiteit van Amsterdam. – Met lit. opg., reg. – Met samenvatting in het Engels.
Veilige vesting : de versterking van de Gorcumse stadswallen / [fotogr.] Marcel Köppen ; [red.] Rien Robijns. – Gorinchem : Hoogheemraadschap van de Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden ; Gorinchem : Gemeente Gorinchem, 2002. – 145 p. : ill. ; 18×25 cm
Ter beevaart naar de martelplaats van de H.H. martelaren van Gorkum te Brielle. – [S.l. : s.n.], [ca. 1950]
De Martelaren van Gorkum / door Bernard Verhoeven. – 2e dr. – ‘s Hertogenbosch : Geert Groote Genootschap, 1934
Van strijd en zegepraal : het leven der H.H. Martelaren van Gorkum / door B.J. Post. – Leiden : Futura, [1917]
De martelaren van Gorkum : beknopt verhaal van het leven en sterven dezer geloofshelden / door Sincerus. – Utrecht : van Maarschalkerweerd, 1890
De martelaren van Gorkum : aangeboden aan de pelgrims naar Den Briel / door P.J. Hogenboom. – Utrecht : Van Rossum, 1889
Geschiedenis der Martelaren van Gorkum, die in 1572 voor het Roomsch-Katholiek geloof gestorven zijn / door P. Claessens. – Mechelen : Ryckmans-van Deuren, 1867
De martelaren van Gorkum : eene bladzijde uit de geschiedenis van den Tachtigjarigen Oorlog / opengeslagen door Alb. van Toorenenbergen. – Utrecht : Van der Post, 1865
Die Maertyrer von Gorkum : eine Darstellung der religioesen Verfolgungen gegen 19 katholische Niederlaender, welche am 9. Juli 1572 in der Naehe von Brille gemartert wurden / aus dem Franzoesischen uebersetzt von C.F. Trippe. – Soest : Nasse, 1865
Historie der martelaren van Gorkum, grootendeels Minderbroeders, die in den jare des Heeren 1572 voor het catholijke geloof door de oproerlingen vermoord zijn / door Guilielmus Estius ; achter dezelve, door denzelfden schrijver, een aanhangsel behelzende de marteling van Guilielmus van Gouda, insgelijks een’ Minderbroeder, voorgevallen in den jare 1573 ; ook hebt gij er de martelingen van sommige anderen, ter voegelijke plaatsen vermeld; bij name die van den theologant en poeet Cornelius Musius, een’ Delftenaar ; uit het Latijn. – Leeuwarden : Hoepermans, 1841
De martelaren van Gorcum / Wilhelmus Hermanus Vroom. In: Waar de blanke top der duinen en andere vaderlandse herinneringen / N.C.F. van Sas, ed.: (1995), p 106-117.