De bouw van het fort Liefkenshoek, in de jaren 1579-1580, hield verband met het streven van de magistraat van Antwerpen om deze stad beter te kunnen beschermen tegen een verwachte aanval van Spaanse troepen vanuit het noorden via de Schelde. Het fort werd gebouwd op de Vlaamse (linker)oever van de Schelde in de polder van St. Anna, op de grens met de polder van Doel. Gelijktijdig ontstond op de Brabantse (rechter)oever van de Schelde het fort Lillo . Bij de aanleg van beide forten speelde prins Willem van Oranje een belangrijke initiërende rol. Lillo en Liefkenshoek zijn als symbiotische vestingen geconstrueerd. Via het geschut op de contrescarpen van beide forten kon de scheepvaart vanuit en naar Antwerpen volledig worden beheerst. Gelet op de effectieve draagwijdte van het geschut destijds was dit toen vanaf slechts een van deze forten niet mogelijk, gegeven de breedte van de Schelde op de gekozen locatie, te weten ca. 900 meter.
Liefkenshoek werd gebouwd conform de principes van het Oud-Nederlandse vestingstelsel. Het fort beschikte over vier bolwerken. In 1583 en 1584 zetten Staatse eenheden diverse polders op de Vlaamse oever van de Schelde onder water om te verhinderen dat Spaanse troepen via het Waasland zouden optrekken naar Antwerpen. Daartoe behoorden de polders van St. Anna en van Doel.
Op de dag dat Willem van Oranje in Delft werd vermoord (10 juli 1584) zag een 5000 man sterke Spaanse legereenheid onder leiding van Robert van Melun, markies van Roubais en Richebourg, desondanks kans om Liefkenshoek te veroveren. Daarbij sneuvelden ca. 600 van de ca. 800 in Liefenshoek gelegerde militairen. Onder leiding van Justinus van Nassau en Philips van Hohenlohe-Neuenstein zagen Staatse eenheden op 3 april 1585 kans om Liefkenshoek te heroveren.
Na de Val van Antwerpen (15 augustus 1585) veranderde de functie van Liefkenshoek radicaal, evenals die van Lillo. Beide forten kregen niet langer tot taak om Antwerpen te beschermen, maar om te fungeren als frontiervestingen van de Republiek der Verenigde Nederlanden met als belangrijkste opdracht om de scheepvaart naar en vanuit Antwerpen zodanig te beheersen en te controleren dat de positie van Antwerpen als een handelsstad van allure werd aangetast, in het belang van de havens in de Noordelijke Nederlanden, die van Amsterdam voorop. Deze functie kreeg concreet gestalte door het plaatsen en met geweld afdwingen van een fiscale barrière in de Schelde ter hoogte van beide forten. De effectiviteit van deze “slagboom” werd versterkt door de situering van een of meer oorlogsschepen (“wachtschepen”) van de Admiraliteit van Zeeland (incidenteel ondersteund door de Admiraliteit “Op de Maze” uit Rotterdam) in hun nabijheid. Antwerpen werd op deze wijze kort achter elkaar in economisch opzicht tweemaal getroffen. Eerst door de exodus van gereformeerde kooplieden en hun kapitaal (zij waren na de Val in de stad niet langer welkom) en vervolgens door het opleggen van ongunstige fiscale condities vanuit de Republiek der Verenigde Nederlanden.
Op 13 augustus 1588 besloot de Raad van State om het bestuur en beheer van Lillo en Liefkenshoek te delegeren aan de Gecommitteerde Raden van Zeeland. Tot deze forten in 1786 aan Oostenrijk werden overgedragen bemoeide het dagelijks bestuur van dit gewest zich intensief met de gang van zaken in beide vestingen. Tijdens het Twaalfjarig Bestand werd Liefkenshoek conform een bestek van David van Orliëns volledig vernieuwd. Dit gebeurde in de periode maart-spetember 1614, gelijktijdig met de herbedijking van de polders van Doel en van St. Anna. Het oude fort werd gesloopt. In de vestinggracht werden twee ravelijnen gebouwd. Met de nieuwbouw (wederom conform de principes van het Oud-Nederlandse stelsel) was, ten laste van het oorlogsbudget van de Generaliteit, een bedrag gemoeid van 13.450 Vlaamse ponden en 17 schellingen. In de periode 1621-1648 beraamde de Spaanse legerleiding diverse plannen om Liefkenshoek te veroveren. Geen ervan kon worden gerealiseerd. Zo mislukte een Spaanse belegering van het fort op 28 juli 1641.
In juni 1638 voltrok zich nabij Liefkenshoek de Slag bij Kallo. Een Staatse legermacht van 6000 manschappen trachtte vergeefs om vanuit Bergen op Zoom via de linkeroever van de Schelde op te trekken naar Antwerpen. Bij Kallo sneuvelden ca. 2000 Staatse militairen, waaronder Maurits van Nassau, de 17-jarige zoon van graaf Willem van Nassau-Siegen.
In het verdrag waarmee in 1648 een einde kwam aan de Tachtigjarige Oorlog werd vastgelegd dat Liefkenshoek een vesting bleef van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Op 20 september 1664 werd bij het Traktaat van Limietscheidingen bepaald dat het rechtsgebied rondom het fort een strook grond omvatte met een omtrek van 150 roeden (= ca. 565 meter naar Rijnlandse maatstaf). In 1786 kwamen de forten aan de Oostenrijkse Nederlanden. Bij Koninklijk Besluit van 15 januari 1884 werd Liefkenshoek als vestingwerk buiten gebruik gesteld en bij KB van 14 juni 1985 werd het fort als beschermd monument aangewezen. Sinds 27 juni 1980 behoort Liefkenshoek tot het grondgebied van de gemeente Beveren.
J.M.G. Leune
Website: www.eur.nl/fsw/scheldeforten .
Literatuur
Het Fort Liefkenshoek te Beveren / Herman Cools, Raymon Van Meirvenne. – Gent : Provincie Oost-Vlaanderen, Dienst Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, 2005. – 80 p. : ill. ; 21 cm. – (Kleine cultuurgidsen). Met lit. opg. ISBN 90-74311-52-0 pbk
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 1; de geschiedenis van twee Scheldeforten 1585-1786, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (781 blz.). ISBN 905746005X. Publicatienummer 4500.
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 2 a; repertorium van personen in en nabij deze Scheldeforten 1585-1786; namen A-F, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (734 blz.). ISBN 9057460068. Publicatienummer 4501.
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 2 b; repertorium van personen in en nabij deze Scheldeforten 1585-1786; namen G-O, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (723 blz.).
ISBN 9057460076. Publicatienummer 4502.
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 2 c; repertorium van personen in en nabij deze Scheldeforten 1585-1786; namen P-Z, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (749 blz.).
ISBN 9057460084. Publicatienummer 4503.
J.M.G. Leune (red.), Lillo en Liefkenshoek; deel 3 a; compilaties en transcripties (1), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (599 blz.). ISBN 9057460092. Publicatienummer 4504.
J.M.G. Leune (red.), Lillo en Liefkenshoek; deel 3 b; compilaties en transcripties (2), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (629 blz.). ISBN 9057460106. Publicatienummer 4505.
J.M.G. Leune (red.), Lillo en Liefkenshoek; deel 3 c; compilaties en transcripties (3), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (657 blz.). ISBN 9057460114. Publicatienummer 4506.