Voormalig dorp, thans stad, in de provincie Antwerpen, hoofdplaats van het gelijknamige land, later graafschap.
De plaats zelf werd als een ‘vrijheid’ beschouwd. De inwoners genoten bepaalde voorrechten zonder dat Turnhout met muren omringd was. Van strategisch belang was het vlakbij de plaats gelegen kasteel.
In april 1567 werd de plaats bezet door de heer van Noircarmes, om het gebied voor de koning te behouden. In december 1578 bezetten Staatse troepen onder paltsgraaf Ernst Casimir de plaats. In januari sloot Parma een overeenkomst met deze troepen die hij terugzond naar Duitsland. Ook daarna had de streek te lijden van doortrekkende soldaten. Franse troepen namen het kasteel in juni 1581 in; de graaf van Mansfeld bracht het in mei 1583 weer in Spaanse handen. Het Staatse garnizoen van Breda nam de sterkte in april 1591 opnieuw in, maar in augustus werden zij op hun beurt door Mondragon verjaagd. Twee jaar later verzocht het plaatselijk bestuur, het slot neutraal te verklaren. Toch waren er weer krijgsverrichtingen in 1594-1596. In september 1625 deden de Staten-Generaal het voorstel om de versterkingen van Zevenbergen en Zwaluwe te slechten in ruil voor het ontmantelen van de kastelen van Hoogstraten en Turnhout. Hierop werd van Spaanse zijde positief gereageerd. Vredesbesprekingen die hier in 1635-1636 werden gehouden, bleken tevergeefs.
Turnhout is in de nationale geschiedenis bekend door de slag die Staatse ruiterij onder persoonlijke leiding van prins Maurits in januari 1597 op de Tielenheide leverde tegen voetvolk onder Varax, Bourgondisch veldheer in Spaanse dienst. De vaandels, toen door de overwinnende Staatsen buitgemaakt, sierden jarenlang de Ridderzaal te ‘s-Gravenhage.
Johannes Gevartius, secretaris van Turnhout, speelde een rol bij de besprekingen die leidden tot de sluiting van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621).
Willem van Ham
Kaart
[Slach voor Thurnhaudt den 24 january anno 1597]. – [S.l. : s.n.], [1597?]. – 1 krt. ; 9×15 cm
Kaart van: Turnhout, België. – Kopergravure. – Muller, Historieprenten, 1059. – Beschrijving naar fiche-catalogus Bodel Nijenhuis.
Literatuur
Gemeenten van België : geschiedkundig en administratief-geografisch woordenboek / conceptie en wetenschappelijke leiding: Hervé Hasquin ; met de medew. van Raymond van Uytven en van Jean-Marie Duvosquel ; [medewerkers Valère Arickx … et al.]. – [Brussel] : Renaissance du Livre, 1980-1981. – 4 dl. (3116 p.). : ill. ; 25 cm. Met bibliogr. Deel 1: Vlaanderen. – 1980, pp. 1109-1112.
‘Deser landen crijchsvolck’ : het Staatse leger en de militaire revoluties (1588-1688) / Olaf van Nimwegen. – Amsterdam : Bakker, 2006. – 551 p. : ill., krt. ; 23 cm. Met lit. opg., reg.. ISBN 90-351-2941-5
Het kasteel van de hertogen van Brabant : geschiedenis en restauratie van het gerechtshof te Turnhout / met bijdr. van Harry De Kok … [et al.] ; onder red. leiding en coördinatie van Harry De Kok. – Turnhout : Brepols, 2000. – 211 p. : ill. ; 31 cm. Met samenvattingen in het Engels, Frans en Duits. – Met lit. opg. ISBN 90-5622-028-4
Mencia de Mendoza in Breda 1530-1540 : innecomst en vertrek naar Turnhout, 1530 en 1531 / Jac.H. van Hooydonk. In: Engelbrecht van Nassau : kwartaalblad van de Heemkundige Kring Breda, ISSN 0923-9251: vol. 15 (1996), afl. 1 (mrt), pag. 46-51.
“Turnhout, den eersten troost der Staten … ” / door Jan Roegiers. – [S.l. : s.n.], 1989. – p. 7-16. : ill. ; 22 cm. Overdr. uit: Taxandria, jaarboek van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring v.d. Antwerpse Kempen.- nieuwe reeks 61 (1989) pp. 7-16. – Met lit. opg.
Turnhout den eersten troost der staten / onder red. van Harry de Kok ; met teksten van: R. Boijen … [et al.]. – Turnhout : Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring v.d. Antwerpse Kempen, 1989. – 404 p. : ill. ; 22 cm. Speciaal nr. van: Taxandria ; N.R. 61 (1989). – Met lit.opg.
Turnhout en zijn heren : van residentieoord tot wingewest van de veertiende tot de achttiende eeuw / H. de Kok. – Assen [etc.] : Van Gorcum. In: De heerlijke stad : achtste colloquium “De Brabantse Stad”, Bergen op Zoom, 2 en 3 oktober 1987: (1988), p. 153-182.
Turnhout, Nassau en de scheiding van de Nederlanden / door Harry de Kok. – [S.l. : s.n.], 1985. – 31 p. : ill. ; 21 cm. Uitgegeven met medewerking van de Kredietbank nv ter gelegenheid van de inhuldiging van haar nieuwe succursale op de Grote Markt 73 te Turnhout de dato 22 november 1985. – Met lit. opg.
Turnhout : groei van een stad / onder red. van H. de Kok en E. van Autenboer. – Turnhout : Culturele Raad Turnhout, 1983. – 637 p. : ill. ; 30 cm
Nieuwe poorters te Turnhout, 1536-1662 / E. van Autenboer. – [Beerse] : Geschied- en oudheidkundige kring Taxandria ; [Turnhout] : Stadsarchief, 1981
Gemeenten van België : geschiedkundig en administratief-geografisch woordenboek / conceptie en wetenschappelijke leiding: Hervé Hasquin ; met de medew. van Raymond van Uytven en van Jean-Marie Duvosquel ; [medewerkers Valère Arickx … et al.]. – [Brussel] : Renaissance du Livre, 1980-1981. – 4 dl. (3116 p.). : ill. ; 25 cm. Met bibliogr. 1: Vlaanderen. – 1980. 2: Vlaanderen-Brussel. – 1980. 3-4: Wallonië. – 1981. Deel 1, Vlaanderen 1109-1112.
De dekanale Sint-Pieterskerk van Turnhout / E. Van Autenboer ; [coördinatie: François Boone, Jan Van de Heyning]. – Turnhout : [s.n.], 1973. – 80 p. : ill. ; 20 cm. Uitg. in opdracht van de kerkfabriek. – Met lit. opg.
De hervorming te Turnhout / E. van Autenboer. – [S.l. : s.n.], 1979-1983. – p. 133-147. ; 26 cm. Omslagtitel. – Overdr. uit: Noordgouw; 19-20, 1979-1983.
De muiters van het Kasteel van Hoogstraten te Turnhout (1602) / Harry de Kok, in: Liber amicorum Jozef Lauwerys : [aangeboden ter gelegenheid van zijn 80e verjaardag] / [hoofdred.: L. van den Bossche]. – [Met 1 plt.]. – [S.l.] : [s.n.], 1976 (Hoogstraten : Haseldonckx), p. 75-82
Uit de geschiedenis van Turnhout in de 16e eeuw: voorbereiding, uitbarsting en gevolgen van de Beeldenstorm (1566) / door E. van Autenboer. – [S.l.] : [s.n.], [ca. 1969]
Turnhout, de hoofdstad van de Kempen / Jozef Schellekens. – Amsterdam : Allert de Lange, 1949. – 155 p. : ill. ; 19 cm. – (Heemschutserie ; 66)
De slag bij Turnhout. In: Militaire spectator : tijdschrift voor het Nederlandsche leger, ISSN 0026-3869: vol. 116 (1947), pag. 130-141.
De veldtocht van Prins Maurits in 1597 / door Jan Johannes van den Hoek. – ‘s-Gravenhage : Nijhoff, 1914. – [VIII], 124 p. : ill. ; 25 cm. Proefschrift Leiden.
Bewijsstukken van Turnhout in het verleden en het heden / J.E. Jansen. – Leuven, 1905. – 173 p. ; 23 cm
Kronyk der stad en vryheid Turnhout : Ve Kapittel: gebeurtenissen tydens de regering van de aertshertogen Albertus en Isabella 1596-1621 / P.J. Heuvelmans. – Turnhout : Glénisson en Van genechten, 1844. – viii, 302 p. ; 20 cm
Beschryvinge der stad en vryheyd van Turnhout : de aloude herkomst, naem-reden, met de inlandsche geschiedenissen, ten luyster der historie dienende … : mede het merkweerdig dag-verhael van den slag aldaer voorgevallen den 27. October 1789 ende de groote victorie alsdan behaelt door onse vaderlanders op de keyzerlyke trouppen / door M.L. van Gorkom. – Tot Mechelen : By F.-J. Van der Elst, 1790. – IV, 362 p. in verschillende pagineringen. ; in-8 + Plan de l’attaque de Turnhout, le 27 Octobre 1789
Plaatsingscode UB Leiden: 1121 H 39