De Utrechtse stad IJsselstein was een een baronie die behoorde aan het geslacht Van Amstel, later aan het geslacht Egmond. Door het huwelijk van Anna van Egmond, gravin van Buren, met prins Willem van Oranje kwam IJsselstein in het bezit van de Oranjes. Prins Willem en Anna hebben ter gelegenheid van hun inhuldiging de stad bezocht op 14 en 15 mei 1552. Zij kregen twee kinderen: Filips Willem en Maria. De prins wist Filips II over te halen om IJsselstein te verheffen tot een soevereine heerlijkheid (1556), waardoor het niet hoefde bij te dragen aan de belastingen die werden opgelegd door de Staten-Generaal. Anna overleed al op 25-jarige leeftijd op 24 maart 1558 in Breda. Haar bezittingen vererfden toen op de kinderen van Willem en Anna, waarvan Willem het vruchtgebruik had.
Na de veroordeling van Willem van Oranje en de confiscatie van zijn goederen heeft Filips II verschillende personen benoemd als curator van de bezittingen van Filips Willem en Maria. Willem van Oranje kreeg zijn bezittingen terug bij de Pacificatie van Gent in 1576. Hij beheerde die goederen daarna ten behoeve van zijn zoon Filips Willem, die door Filips II in Spanje werd vastgehouden en pas in 1596 naar de Nederlanden terugkeerde.
Gedurende de jaren van de Opstand heeft IJsselstein veel te lijden gehad van natuurrampen als overstromingen, waardoor veel inwoners van het omringende platteland hun toevlucht zochten binnen de stad. Als vestingsstadje midden in het land zuchtten IJsselstein en zijn bewoners onder de verplichting eerste Spaanse en later Staatse troepen te moeten huisvesten. De geschiedschrijvers van de stad kwalificeren de periode 1565-1585 dan ook als rampzalig.
Na de dood van Willem van Oranje voerde Maria het beheer over de baronie. In 1595 herkreeg Filips Willem zijn vrijheid, waarna hij in 1596 terugkeerde en zich in Brussel vestigde en genoegen nam met de goederen die hij in de Zuidelijke Nederlanden had verworven. In de aanloop naar het Twaalfjarig Bestand bereikte Filips Willem in 1608 een overeenkomst met zijn halbroers Maurits en Frederik Hendrik en erfde hij de goederen die zijn moeder hem had nagelaten, waaronder IJsselstein. Hij werd er in oktober 1608 als baron van IJsselstein ingehuldigd. Na zijn overlijden in 1618 gingen zijn bezittingen over naar Maurits en na diens dood naar Frederik Hendrik. Het bleef bezit van de Oranjes tot de komst van de Fransen in 1795. De titel wordt nog altijd gevoerd door de Nederlandse koning(in).
Anton van der Lem
Naslagwerken
1545-1575: Stedenatlas Jacob van Deventer : 245 stadsplattegronden uit 1545-1575 – schakels tussen verleden en heden / Reinout Rutte en Bram van Nieuwenhuyze ; cartografie Yvonne van Mil. – Bussum : THOTH ; Tielt : Lannoo, 2018: p. 313.
1612: Beschryvinghe van alle de Neder-landen door Ludovico Guicciardini, vermeerderde uitgave, p. 226 (Iselsteyn).
Literatuur
De collectie IJsselstein : 70 voorwerpen schrijven geschiedenis / Leo Adriaanse … [et al.]. – IJsselstein : Stadsmuseum, 2001. – 45 p. : ill. ; 21 cm. – (Hollandse IJssel reeks ; dl. 6) . ISBN 90-806659-1-6 pbk
Van Latijnse school tot Cals College : 400 jaar onderwijs in IJsselstein / J.J.M. Maas, A.E.M. Jonker, M.A.J.M. Matthijssen. – IJsselstein : Stadsmuseum IJsselstein, cop. 1998. – 71 p. : ill. ; 21 cm. – (Hollandse IJssel reeks ; dl. 4) . Uitg. bij de tentoonstelling in het Stadsmuseum IJsselstein. – Met lit.opg. ISBN 90-6481-808-8
IJsselstein, geschiedenis en architectuur / Brigitte Giesen-Geurts, Renata Mimpen, Alfons Vernooij ; eindred. Roland Blijdenstein. – Zeist : Kerckebosch, 1989. – 293 p. : ill. ; 21 cm. – (Monumenten-inventarisatie provincie Utrecht, ISSN 0922-8985 ; 4)
.. Een vertroostelijck antwoorde verwachtende. Het schoutambt IJsselstein in de jaren 1568-1590 / A.M. Fafianie. In: Historische Kring IJsselstein, ISSN 1384-704X: (1987), afl. 41-42, pag. 22-37.
Wijkplaatsen voor vervolgden : asielverlening in Culemborg, Vianen, Buren, Leerdam en IJsselstein van de 16de tot eind 18de eeuw / Marijke Gijswijt-Hofstra. – Dieren : De Bataafsche Leeuw, cop. 1984. – 244 p. : ill. ; 25 cm + samenvatting in het Engels (p. 245-246). Ook verschenen als proefschrift Amsterdam, 1984. – Met lit. opg., reg. ISBN 90-6707-044-0.
IJsselstein : uw woonstede in historische en hedendaagse beelden /J.G.M. Boon. – IJsselstein : IJsselsteinse Ondernemersvereniging “De Baronie”. – 127 p. : ill.; 18 cm.
Inventaris van het archief der gemeente IJselstein van de oudste tijden tot de invoering van het Fransche bestuur / R. Fruin. – [S.l.:s.n.], 1893. – 127 p. ; 22 cm. Aan de kop van de titelpagina: Bijlage.