Toelichting
Het `Wilhelmus van Nassouwe’ of `Wilhelmus’ is het gedicht dat in vijftien strofen het leven en streven van prins Willem van Oranje beschrijft. De laatste gebeurtenissen in het gedicht vermeld, betreffen de mislukte veldtocht van de prins in 1568. Het moet dus na dat jaar geschreven zijn, vermoedelijk door iemand uit de omgeving van Oranje. In het werk is de prins voorgesteld als een edelmoedig, godvruchtig vorst, die de koning van Spanje trouw wilde blijven dienen. De godsdienstige strekking van het gedicht is niet confessioneel bepaald. Mogelijk is het tot stand gekomen in de jaren voorafgaand aan de tweede inval van de prins, die van 1572.
De schrijver
Wie de auteur is van het Wilhelmus, is niet met zekerheid te zeggen. Traditioneel is en wordt Filips van Marnix van Sint-Aldegonde als de schrijver beschouwd. Enerzijds is dit het gevolg van de protestantse Wilhelmus-traditie, waarin Oranje als geloofsheld wordt beschouwd en men het Wilhelmus bij voorkeur toeschrijft aan een dichter die zich als uitgesproken calvinist onderscheiden heeft. Anderzijds is het een gevolg van de natuurlijke neiging om aan grote werken de naam van grote mannen te verbinden, ook als daar geen aanwijsbare gronden voor zijn. De argumenten pro en contra het auteurschap van Marnix zijn gebaseerd op de overeenkomsten respectievelijk verschillen tussen het Wilhelmus en Marnix’ werken (Den Besten versus Maljaars, zie Literatuur). Als andere mogelijke auteurs zijn nog voorgesteld Adriaen de Saravia, veldprediker van Oranje (door Fruin en Blok), Dirck Volckertszoon Coornhert (door Brandt en Bonger) en diens broer Frans Coornhert (door Maljaars), maar deze geopperde mogelijkheden zijn nergens door concrete gegevens overtuigend. Was dat wel zo, dan was de kwestie ook opgelost.
De oudste vermelding
De oudste vermelding van het Wilhelmus is geregistreerd door Willem Verwer, burger van Haarlem, die tijdens het beleg van de stad door de Spanjaarden een dagverhaal bijhield en op 31 mei 1573 noteerde dat de soldaten het lied dikwijls zongen: `Een soldaet sittende op stats muijren … ende sijn schiltwacht hebbende ende nergens af wetende, mogelick een liedecken zijngende aldus, want sijt dick in den mont hadden:
Wilhelmus van Nassauwen
ben ic van Duijtsen bloet etc.’
De oudste gedrukte versie
De oudste gedrukte versie van het Wilhelmus was tot voor kort die van het Een nieu Geusen liedt boecxken, uit 1581 (Koninklijke Bibliotheek, Den Haag). Die tekst wordt hier als eerste geboden. Bekendheid kreeg het lied ook in een afwijkende versie in de Nederlandtsche Gedenckclanck van Adriaen Valerius, die hier als tweede versie is opgenomen. Enkele jaren geleden is in de Bibliothèque Nationale in Parijs een nog oudere editie gevonden en wel van 1577/8.
Wilhelmus (editie Nieu Geusen Liedt boexken)
Wilhelmus (editie Valerius)
Literatuur
Mike Kestemont, Els Stronks, Martine de Bruin en Tim de Winkel, V an wie is het Wilhelmus? De auteur van het Nederlandse volkslied met de computer onderzocht (Amsterdam 2017)
Het Wilhelmus van Nassouwe : een christelijck liet gemaeckt ter eeren des Doorluchtigsten Heere, Wilhelmus Prince van Oraengieën, Grave van Nassou Patris Patriae mijnen G. Forsten ende Heeren. Waer van d’eerste letter van yeder veers zijner F.G. Name metbrengen. Nae de wijze van Chatres (Heiligerlee, z.j.)
Nationale hymnen : het Wilhelmus en zijn buren / Louis Peter Grijp (red.). – Nijmegen : SUN ; Amsterdam : Meertens Instituut, cop. 1998.
Willem van Oranje, ‘s-Hertogenbosch en de dichter van het Wilhelmus / Coen Free. – ‘s-Hertogenbosch : Heinen, 1997.
Nieuw licht op het Wilhelmus en zijn dichters / E. Hofman. – Zoetermeer : Boekencentrum, cop. 1996.
Het Wilhelmus: auteurschap, datering en strekking : een kritische toetsing en nieuwe interpretatie / Abraham Maljaars. – Kampen : Kok, 1996. Met Transcriptie van de tekst van het Wilhelmus in het Geuzenliedboek van 1581
Wilhelmus van Nassouwe : het Nederlandse volkslied / toegel. door Ad den Besten. – 2e dr. – Rotterdam : Donker, 1995. Uitg. in opdracht van het Gereformeerd Pedagogisch Centrum en het Landelijk Verband van Gereformeerde Schoolverenigingen.
‘In der gerechtigheid’ : het Nederlandse volkslied als lied van de bevrijding / B.W. Duijzer-van Dijk en D. Duijzer. – [Nijkerk] : Callenbach, cop. 1995.
Bibliografie van het Wilhelmus / C. Kroon. – Hazerswoude : [Kroon], 1994.
Wilhelmus van Nassouwe : een verhandeling over dichter en melodie / [Nic. Akkerman ; red. Hans Koolwijk … et al.]. – Alkmaar : Zwaan & Ter Burg, 1993.
Het Wilhelmus : een bibliografie / A. Maljaars, S.J. Lenselink. – ‘s-Gravenhage : Stichting Bibliographia Neerlandica, 1993. – Met lit. opg.
Wilhelmus von Nassauen : Studien zur Rezeption eines niederlaendischen Liedes im deutschsprachigen Raum vom 16. bis 20. Jahrhundert / von Eberhard Nehlsen. – Muenster [etc.] : Lit, cop. 1993. – 524 p. : ill. ; 24 cm. – (Niederlande-Studien ; 4) Uitgegeven door het Zentrum fuer Niederlande-Studien in samenwerking met het P.J. Meertens-Instituut te Amsterdam. – Oorspr. proefschrift Oldenburg, 1992.