Bergen (Mons), 1522 – Valenciennes, 31 mei 1567
Protestants reformator, opsteller van de Nederlandse geloofsbelijdenis. Naamsvarianten: Guy de Brès, de Bresse, de Bray
Biografie
Guido de Brès was de zoon van een glasschilder en wilde aanvankelijk ook zelf glasschilder worden. Maar door de aanhoudende lezing van de bijbel bekeerde hij zich tot het protestantisme en werd hij predikant. Hij moest de wijk nemen naar Engeland, maar vestigde zich in 1552 weer in Lille, van waaruit hij zijn pastorale werk verzorgde. Hij schreef hier zijn eerste belangrijke werk, Le baston de la foy chrestienne (Staf des geloofs), gericht tegen het katholieke Le bouclier de la foy (Schild des geloofs) van Nicole Grenier. Door de hevige vervolgingen zag De Brès zich gedwongen naar het buitenland uit te wijken. In Frankfurt am Main voerde hij een godsdienstgesprek met de dopers en maakte hij kennis met Johannes a Lasco en mogelijk ook met Johannes Calvijn en Jean Crespin. Hij zou ook nog in Lausanne en Genève hebben gestudeerd, maar daarvan zijn geen bijzonderheden bekend.
De Brès waagde zich opnieuw in zijn geboortestreek in 1559. Onder de schuilnaam Jérôme bezocht hij vanuit Doornik omliggende steden als Lille, Valenciennes, Bergen en Douai. In Doornik schreef hij ook zijn Confession de foy , voor het eerst uitgegeven in Rouen in 1561 en een jaar later in het Nederlands gepubliceerd onder de titel: Belydenisse des gheloofs (zonder plaats, 1562). Zijn tekst steunde grotendeels op de Franse Confessio Gallicana , maar zou als een eigen Confessio Belgica in de gereformeerde kerken van de Nederlanden als een eigen Nederlandse geloofsbelijdenis erkenning vinden.
Op 29 en 30 september 1561 waren er calvinisten te Doornik die de confrontatie zochten met de bevelhebber Floris van Montmorency, baron van Montigny , door ‘s avonds op straat demonstratief psalmen ten gehore te brengen. De landvoogdes liet daarop een onderzoek instellen, waarvan – ten onrechte – de uitkomst was dat Jérôme oftewel De Brès de intitiatiefnemer was. Wel was De Brès degene die een maand later een brief over de muur van het kasteel van Doornik liet gooien, een brief waarin hij uiteenzette dat de gereformeerden, anders dan de dopers, trouwe onderdanen van de koning wensten te zijn. De brief werd naar de landvoogdes gestuurd, die het schrijven op 19 december 1561 doorstuurde naar de koning. Toen weer een maand later de verblijfplaats van De Brès werd achterhaald, nam hij de wijk naar Frankrijk.
Vanuit Frankrijk bracht De Brès kortere of langere bezoeken aan de Nederlanden. Zo moet hij in de loop van 1563 of 1564 met Willem van Oranje hebben gesproken, die graag zag dat de luthersen en calvinisten tot overeenstemming met elkaar kwamen, en die met hetzelfde doel ook met Joris Cassander en François Baudouin besprekingen voerde. Opnieuw zette Guido de Brès zich af tegen de doopsgezinden, zowel in geschrifte, als in zijn preken, zoals toen hij in 1566 in Antwerpen verbleef. Hij verzorgde ook een preek tijdens de beraadslagingen van de (lagere) edelen in Sint-Truiden .
Op 10 augustus 1566, de dag waarop in Steenvoorde de Beeldenstorm losbarstte, preekte De Brès in Anzin, ten noordwesten van Valenciennes, samen met zijn ambtgenoot Pérégrin de la Grange . Op 24 augustus woedde de Beeldenstorm in Valenciennes, waarna beide predikanten in de kerken in de stad zelf konden preken. In december werd de stad door Noircarmes ingesloten, maar de inwoners van Valenciennes volhardden in hun verzet omdat zij meenden dat de geuzen de stad te hulp zouden snellen. Een bemiddelingspoging van de graaf van Egmond en de hertog van Aarschot mislukte eveneens. Toen eenmaal de beschietingen begonnen bleek hoe weerloos de stad was en was er voor besprekingen geen ruimte meer. Op 23 maart, Palmzondag, moest de stad de duimen leggen en nog dezelfde dag, reed Noircarmes de stad binnen. De Brès en De la Grange ontkwamen samen met de zoon van de gouverneur, Michel Herlin jr. Deze trok echter door zijn dure kleren de belangstelling in een herberg, waarna ze werden gevangengenomen en naar Doornik gebracht (31 maart). Toen ontstond er nog even een strijd tussen Doornik en Valenciennes, welke van beide steden de heren zou mogen berechten. Dit gebeurde uiteindelijk in Valenciennes, waar ze o.a. nog moesten debatteren met de bisschop van Atrecht, François Richardot . Op 31 mei werden beide predikanten op de markte van Valenciennes terechtgesteld en vonden zij de dood aan de galg.
Bijzonderheden
In de Leidse universiteitsbibliotheek bevinden zich in de collectie van de Bibliothèque Wallonne enkele belangrijke handschriften van Guido de Brès. Het handgeschreven exemplaar van de Nederlandse geloofsbelijdenis is echter een afschrift van de tweede gedrukte editie uit 1566. Van de eerste gedrukte versie uit hetzelfde jaar was slechts één exemplaar bekend. Door handgeschreven afschriften te maken konden kandidaat-predikanten toch hun handtekening zetten onder de geloofsbelijdenis.
Anton van der Lem
Werken
Le baston de la foy chrestienne : liure tresutile a tous Chrestiens, pour s’armer contre les ennemys de l’Euangile: & pour aussi cognoistre l’ancienneté de nostre saincte foy, & de la vraye Eglise / recueilly & amasse des livres des anciens docteurs de l’Eglise … – A Lyon : [s.n.], 1555. – [16], 205, [15] fol. ; in-8. Exemplaar: KB Den Haag
Le Baston de la foy chrestienne, propre pour renbarrer les ennemis de l’Evangile / [par Guy de Bray]. – Reveu et augm. – Lyon, 1562. – .. p. ; in-16 Exemplaar: UB Leiden
Confession de foy. : Faicte d’un commun accord par les fidèles qui conversent és pays bas, lesquels désirent vivre selon la pureté de l’Evangile de nostre Seigneur Jesus Christ. – [S.l.] : [s.n.], 1561. – in-8. Toegeschreven aan Guido de Brès. Exemplaar: KB Den Haag
Confession de foy : faicte d’un commun accord par les fideles qui conversent és pays bas, lesquels desirent vivre selon la pureté de l’Evangile de nostre Seigneur Jesus Christ. – [Rouen], 1561. – 68 p. ; .. cm.Toegeschreven aan Guido de Brès. Exemparen: RU Groningen, THU Kampen
Belydenisse des gheloofs. : Ghemaeckt met een ghemeyn accoort door de gheloovighe, die in de Nederlanden over al verstroyt zijn, de welcke na de suyverheyt des Heylighen Evangeliums ons Heeren Jesu Christi begheeren te leven … – [S.l.], 1562. – in-8. Vert. van: Confession de foy … – 1561. – Uit het Fransch van Guido de Brès.
Exemplaar: KB Den Haag
Oraison av Seigneur, contenant les gemissemens & complaintes des poures fideles espars par le pais bas, em Brabant, Flandre, Artois, Hainaut, & autres … / Guy de Bres. – [Rouen] : Abel Clemence, 1564. – [16], 903 p. ; .. cm Exemplaar: RU Groningen
La racine, sovrce et fondement des anabaptistes ; ov rebaptisez de nostre temps. Avec tresample refvtation des arguments principaux, par lesquels ils ont accoustumé de troubler l’eglise de notre seigneur Iesus Christ, & seduire les simples. Le tout reduict en trois liures, / par Gvy de Bres. – [Rouen] : chez Abel Clemence, 1565. – in-8 Hillerbrand 3693. Doedes, Rariora, 2e uitg., p.32. The Library, XX. Exemplaren: UvA Amsterdam, RU Groningen, THU Kampen
La racine, source et fondement des Anabaptistes ou rebaptisez de nostre temps : avec très ample refutation des arguments … / Guy de Brès. – [Heidelberg], 1595. – .. p. ; in-8 Exemplaar: UB Leiden, THU Kampen
De wortel, den oorspronck ende het fondament der Wederdooperen, oft Herdooperen van onsen tijde : met overvloedige wederlegginghe der sonderlincste argumenten, door de welcke sy ghewoon zijn de gemeynte onses Heeren Jesu Christi te beroeren ende de eenvuldige te verleyden / alles in drie boecken tsamen ghestelt ende vergadert door Guy de Bres, anno 1565 ; ende uut der Franchoyscher talen in onser Nederduytscher spraken eerst overgheset door J. D. R.. – [S.l. : s.n.], 1570. – 338 fol. : ill. ; 16 cm (8-o)
I.D.R. = Joris de Raedt. – Het drukkersmerk ‘Siet de leeuw’ is van Jan Canin. – Hillerbrand 3695. Rogge II, 1, 6. – Sig.: A-3B 3C. Exemplaren: RU Groningen, UB Utrecht, KU Brabant, THU Kampen
De wortel, den oorspronck ende het fondament der vvederdooperen oft Herdooperen van onsen tijde; met overvloedige wederlegginghe der sonderlincste argumenten, door de welcke sy ghewoon zijn de ghemeynte onses Heeren J. Chr. te beroeren / Nu uut de Franchoyscher talen overgheset, door I.D.R. – [Wesel?] : [Jan Canin I], 1570. – in-8 I.D.R. = Joris de Raedt. – Hillerbrand 3695. Rogge II, 1, 6. Exemplaar: UvA, Amsterdam
De wortel, den oorspronck ende het fundament der Wederdooperen, oft Herdooperen van onsen tijde … : wt der Fransoyscher talen … ouergheset door J.D.R. : ende nu wederom ouersien ende … verrijckt. – Haarlem : Gillis Rooman, voor Jan Evertsz Cloppenburch te Amsterdam, 1589. – 388, [12] ff. ; 17 cm J.D.R. = Joris de Raedt?. – MB 580. LK 65. CBDA p. 190. H 3696. IA 124.816. Braekman & Gilmont 37. Knuttel (Bibl.) p. 48. BRN VII p. 486 noot 1. Exemplaren: UB Leiden, ZB Middelburg, KU Brabant
De wortel, den oorspronck ende het fundament der Wederdooperen, oft Herdooperen van onsen tijde … / alles in drie boecken t’samen ghestelt ende vergadert door Gvydo de Bres, anno 1565 ; wt der Fransoyscher talen … overgheset door J.D.R. [= Joris de Raedt?], ende nu wederom oversien ende … verrijckt. – t’Amstelredam : By Jan Euertsz Cloppenburch …, 1589. – 388, [12] ff. ; 17 cm. Colophon: Ghedruckt t’Haerlem : by my Gillis Rooman. – Index. Exemplaren: THU Kampen, UB Maastricht
De wortel, den oorspronck ende het fundament der wederdooperen oft herdooperen van onsen tijde … / Wt der Fransoyscher talen in onser Nederd. spraken overgheset door J.D.R., ende nu wederom oversien ende … verrijckt. – Amstelredam : by Jan Everts Cloppenburgh#woonende in de Chronijcken van Hollandt#, 1589 (Gedruckt t’Haerlem: by my Gilles Rooman … 1589). – in-8 J.D.R. = Joris de Raedt?. – Moes-Burger 580. Laceulle 65. CBDA p. 190. H 3696. IA 124.816. Braekman & Gilmont 37. Knuttel (Bibl.) p. 48. BRN VII p. 486 noot 1. Exemplaar: UvA Amsterdam
De wortel, den oorspronck en het fundament der Weder-dooperen, oft Herdooperen van onzen tijde : met overvloedighe wederlegginghe der sonderlinghe argumenté, door de welcke sy gewoone zijn de ghemeynte onses Heeren Jesu Christi te beroeren, ende de eenvuldighe te verleyden : alles in drie boecken t’samen ghestelt ende vergadert / door Guido de Bres ; wt der Fransoyscher tale overgheset, door I.D.R. ; alles van nieuws oversien, met verscheyden annotatien ende bequame registers verrijckt. – Amstelredam : Jan Evertsz. Cloppenburch, 1608. – 357 fol. ; in-4 Vert. van: La racine, source et fondement des Anabaptistes …, 1565. – 1e dr. van de Nederlandse vert.: 1570.
Exemplaren: PB Friesland, TU Kampen (b)
De wortel, den oorspronck, ende het fundament der weder-dooperen, oft herdooperen in onsen tijde. Wt der Frans. talen in onser Nederd. overgh. door I.D.R. – Amstelredam : by Jan Evertsz Cloppenburch, 1608. – in-4. Hillerbrand 3698. Exemplaar: UvA Amsterdam
Historien oft gheschiedenissen der vromer martelaren, die om het ghetuyghenisse des Evangeliis haer bloed vergoten hebben, van den tijde Christi af, tot den iare M.D.Lxvi. toe, op het cortste by een vergadert. – Nu anderwerf oversien, verbetert ende vermeerdert. – [Sedan] : [Goossen Goebens], 1566. – in-4 Door Adriaen van Haemstede. Vermeerderd door Guy de Brès. – Bibl. Belg. H-172. Zie: H. de la Fontaine Verwey in “Humanisme actif. Mélanges d’art et de littérature offerts à Julien Cain”, (1968) II, 215-222.
Exemplaar: UvA Amsterdam
Belijdenis des geloofs of Belgica : 1561 / Guido de Brès. – Facs. herdruk. – Hoogeveen, [1972]. – 16 p. ; 17 cm
Exemplaar: PB Friesland
Literatuur
A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden II, derde stuk (Haarlem, 1855) 1288-1290
Biografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme 2 (1983) 97-100 (G.P. van Itterzon)
Biographie Nationale de Belgique III (Bruxelles, 1872) 1-8 (J. Delecourt);
Dictionnaire de Biographie Française : niet opgenomen
Nationaal Biografisch Woordenboek : niet opgenomen
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek VII (Leiden, 1927) 196-198 (Guido de Bray) (F.S. Knipscheer)
Nouvelle Biographie Nationale : niet opgenomen
Als een prachtig boek : Nederlandse Geloofsbelijdenis artikel 2 in de context van de vroegreformatorische theologie / Abraham Jacob Kunz. – [S.l.] : Boekencentrum Academic, [2013]. – 406 p. ; 24 cm. Proefschrift Universiteit Leiden. – Met bibliogr. – Met samenvatting in het Engels en in het Frans. Hierin hoofdstuk 5: Godskennis in de geschriften van De Brès. pp. 166-192. Zie ook stelling III, IV en V
Nicolaas H. Gootjes, `The Earliest Report on the Author of the Belgic Confession (1561)’, Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 82 (2002) 86-94.
Guido de Brès, 1522-1567 : gereformeerd apologeet en martelaar / H. Veldman. – Zuidhorn : Veldman, cop. 2001. – 40 p. : ill. ; 22 cm. Met lit. opg. ISBN 90-802536-3-4
Brieven van Guido de Brès, opsteller van de Nederlandse Geloofsbelijdenis, geschreven vanuit de gevangenis, aan zijn vrouw en aan zijn moeder, korte tijd voor het ondergaan van de marteldood / Guido de Brès ; uit het Frans vert. door N.N. en nu in de huidige spelling overgezet en uitg. door C.J. Meeuse. – 2e dr. – Rotterdam : Stichting Lectori Salutem, 1990. – 20 p. ; 21 cm. ISBN 90-73764-01-7
Les écrits de Guy de Brès / E.M. Braekman et J.F. Gilmont. – Bruxelles : Société d’histoire de protestantisme Belge, 1971. – [11] p. ; 24 cm Omslagtitel. – Overdr. uit: Annales de la Société d’histoire du protestantisme Belge ; sér. V, livr. 8, p. 265-275.
Guy de Bres : pages choisies / par E.M. Braekman. – Bruxelles : Société Calviniste de Belgique, 1967. – 72 p. ; 22 cm. – (Les cahiers calvinistes. 8e année ; no. 31)
Guido de Brès, opsteller van de Nederlandse geloofsbelijdenis / P. de Zeeuw JGzn. – ‘s-Gravenhage, 1963. – 87 p. : ill. ; Kl. -8o. Uitgave van de Willem de Zwijgerstichting
Guy de Brès. 1e pt.: Sa vie. – Bruxelles : Éditions de la Librairie des Éclaiteurs Unionistes, 1960. – 277 p. : ill. – (Histoire du protestantisme en Belgique et au Congo Belge ; 6) Met lit.opg. en index.
Guido de Brès en de gereformeerde geloofsbelijdenis / door J.C.H. de Pater. – ‘s-Gravenhage : Willem de Zwijgerstichting, 1950. – 20 p. ; 24 cm. – (Reformatorische Stemmen ; 15). Met lit. opg.
Het martelaarschap van Guido de Brès, minister des Goddelijken Woords in de Nederlanden / door Th. Delleman. – ‘s-Gravenhage : Willem de Zwijger-Stichting, [ca. 1941]. – 38 p. ; 25 cm. – (Reformatorische Stemmen)
Guido de Bres / H.J. Honders. – [‘s-Gravenhage] : Adoremus, 19XX. – 16 p. : ill. ; .. cm; eveneens verschenen met impressum: Baarn Guido de Brès, een blik in de geschiedenis der reformatie in de zuidelijke Nederlanden / P.N. Kruyswijk. – Amsterdam [etc.], 1897. – 109 p.
Guy de Bray : opsteller van de Belijdenisse des Gheloofs der Gereformeerde Kercken in Nederland / door W.C. van Manen. – Amsterdam : Tj. van Holkema, 1885. – 60 p. ; 17 cm. Uitg. door Vereniging tot Verspreiding van Stichtelijke Blaadjes.
Guido de Bray : zijn leven en werken : bijdrage tot de geschiedenis van het Zuid-Nederlandsche Protestantisme / Lambrecht Abraham van Langeraad. – Zierikzee : Ochtman, 1884. – [6], II, 172, CLII, X, II p. ; 23 cm. Proefschrift Leiden.
Guy de Brès : étude historique … / Daniel Ollier. – Laigle, 1883. – 200 p. ; in-8 Thèse Paris. Verhaal van het leven en den dood, waarmede Guido de Brès, opsteller van de belijdenis des geloofs onzer gereformeerde kerk, God verheerlijkt heeft / [F.W. Cuno] ; overgenomen en vert. [door E.H. Krol] uit de “Evangelisch Reformirte Kirchenzeitung”. – 3e dr. – Utrecht : J.J.H. Kemmer, [ca. 1880]. – 32 p. ; 23 cm
Ch. Paillard ed., Interrogatoires politiques de Guy de Bray : Extraits, dans: Bulletin historique et littéraire de la Société de l’histoire du protestantisme Français 27 (1879) 59-67
Guido de Brès en onze geloofsbelijdenis / door een Kindervriend. – Utrecht : C. van Bentum, [1878]. – 28 p. : ill. ; 14 cm. – (De mannen der Hervorming / door een Kindervriend ; no. 9)
Gui de Brès : étude historique / par Charles Rahlenbeck. – Bruxelles : Librairie Européenne [etc.], 1878. – 38 p. ; 25 cm. Overdr. uit Revue de Belgique.
Verhaal van het leven en den dood, waarmede Guido de Brès, opsteller van de belijdenis des geloofs onzer Gereformeerde Kerk, God verheerlijkt heeft / [vert. uit het Duits door F.W. Cuno]. – 2e dr. – Utrecht : Kemmer, 1867. – 32 p. ; 22 cm Overgenomen en vert. uit de “Evangelisch Reformirte Kirchenzeitung”. – 1e dr.: 1867.
Guido de Brès, opsteller der Nederlandsche Geloofsbelijdenis, in zijn leven en sterven : benevens eenige brieven, kort vóór het ondergaan van den marteldood uit de gevangenis aan zijne huisvrouw en moeder door hem geschreven / uit het Fransch vert. – 2e dr. – ‘s-Gravenhage : Van Golverdinge, 1858. – 39 p. ; 17 cm. – (Naphtali ; no. 6)
Guido de Brès, opsteller der Nederlandsche geloofsbelijdenis, in zijn leven en sterven, benevens eenige brieven, kort vóór het ondergaan van den marteldood uit de gevangenis aan zijne huisvrouw en moeder door hem geschreven / naar het Fransch, en met eene voorrede en eenige aant. voorz. – Amsterdam : Höveker, 1835. – XVI, 65 p. ; 22 cm. De aant. zijn van P.B. Bähler.