Mechelen, 1535 – Keulen, 1590
Biografie
Frans Hogenberg werd te Mechelen geboren in 1535. Zijn vader Jan Nikolaas Hogenberg was uit München afkomstig en was in hoofdzaak schilder en graveur van beroep. Deze Jan Nikolaas is de auteur van een reeks miniaturen die de intrede van keizer Karel V te Bologna, in gezelschap van paus Clemens VII, op 24 februari 1530 voorstellen. De reeks werd later door hemzelf gegraveerd in 40 prenten, verzameld in een prachtig album in-folio, thans uiterst zeldzaam en kostbaar. Jans weduwe en Frans’ moeder, Johanna Verstraeten, hertrouwde tussen 1544 en 1548 met Hendrik Terbruggen alias Pontanus (geboren te Antwerpen, overleden te Mechelen omstreeks 1564), een bekend cartograaf. Een en ander laat toe te vermoeden dat Jan Hogenberg zelf zich eveneens ingelaten heeft met cartografie. Hendrik Terbruggen was de leermeester in de teken- en graveerkunst van minstens drie van zijn pleegkinderen Hogenberg, nl. Jan (de jonge), Frans en Remigius, die zich later alle drie o.m. aan de cartografie zouden wijden. Terbruggen was tijdens zijn Mechelse periode (±1546-1560) in betrekking met Plantijn, aan wie hij in 1558 vier kaarten van Gemma Frisius leverde. Ook met Barbara Smets, handelaarster in geografische kaarten en sinds 1564 echtgenote van de beroemde Jakob van Deventer, die alle steden der Zeventien Provinciën voor Filips II in kaart bracht, onderhield het gezin Terbruggen -Hogenberg handelskontakten.
Frans trok rond 1555 met zijn broer Remigius naar Engeland waar deze laatste minstens tot 1574 werkte in dienst van de aartsbisschop van Canterbury, Mathias Parker, op dienst buitenverblijf te Lambeth. Remigius graveerde o.m. portretten van deze prelaat, van Hendrik van Navarra (de latere Hendrik IV van Frankrijk) en van Gaspar de Coligny. De reden waarom beide broers uitweken was klaarblijkelijk hun sympathie voor de nieuwe religie. Rond 1560 maakte Frans een reis door Frankrijk, vermoedelijk in gezelschap van Ortelius en Mercator en graveerde, net als deze beide laatsten zijn naam in een zg. “druidensteen” bij Poitiers, vergezeld van de datum. Rond 1565 week hij tenslotte definitief uit naar Duitsland en vestigde zich, in elk geval sinds 1570, te Keulen. Wellicht was hij reeds voor zijn vertrek uit Mechelen (± 1565) begonnen met het graveren van de kaarten van Ortelius’ Theatrum Orbis Terrarum . Toen dit werk in 1570 verscheen, bracht Ortelius hulde aan Frans Hogenberg, die met zoveel talent de platen voor vrijwel alle in deze atlas opgenomen kaarten had gestoken. Het was trouwens in Hogenbergs atelier te Keulen dat alle nieuwe platen voor latere edities van het Theatrum, tot bij Ortelius’ dood in 1598 alle werden gesneden, hetzij door Frans zelf, hetzij door zijn medewerkers.
Inzake de reproduktie van landkaarten leverde hij baanbrekend werk. Tot omstreeks 1560 werden de meeste landkaarten door middel van houtsneden gedrukt. De namen van de plaatsen werden, omwille van de grote moeilijkheden die het snijden van letters in houtblokken opleverde, open gelaten en later er bij gedrukt. Dit dubbele drukwerk leverde niets steeds even esthetische resultaten op. Hogenberg ging daarom kaart en tekst in eenzelfde koperplaat snijden, wat veel fijner werk toeliet. Volgens dit procédé werkte hij niet alleen voor Ortelius maar ook voor de monumentale stedenatlas die hij uitgaf in samenwerking met de Keulse kanunnik Georg Braun (voor wat betreft de commentaren) en een ander Mechels graveur, Simon Novellanus (alias van Nuvel, uit een bekend Mechels geslacht). Het werk verscheen in het Latijn in vier delen folio tussen 1572 en 1588. Het vijfde deel dat hij bijna persklaar had voor zijn dood in 1590 verscheen in 1598 en omstreeks 1617 verscheen nog een laatste en zesde deel. Sinds 1574 en 1575 werd ook begonnen aan de uitgave van een Duitse en Franse versie. Hogenberg en zijn compagnons verkregen voor de uitgave van dit reusachtige werk drie privileges die hen een monopolie-positie bezorgden, twee keizerlijke (1572 en 1576) en een koninklijk (1574, Brussel). De atlas bevat in zijn totaliteit 546 plattegronden en zichten van steden in hoofdzakelijk Europa, het Nabije Oosten (12), Azië (6), Afrika (18) en Spaans-Amerika (2). De verschillende delen zijn al naar gelang het jaartal van hun uitgave opgedragen aan de Duitse keizers, respectievelijk Maximiliaan II en Rudolf II.
Naast deze formidabele onderneming graveerde Hogenberg onder meer nog prenten voor De Leone Belgico, ejusque topographica atque historica descriptione liber (Keulen, 1583) van de Oostenrijkse baron Michael Aitsinger . Dit werk, dat oorspronkelijk 112 prenten bevatte, werd na de publicatie van een Appendix in 1586, opnieuw uitgegeven met 208 prenten in 1587. De exemplaren ervan, die nog bewaard zijn, zijn uiterst zeldzaam en werden meestal later aangevuld met ± 200 andere prenten van latere auteurs, gaande tot bij de Vrede van Münster en Westfalen (1648). Het gaat hier om een soort beeldverhaal dat de gebeurtenissen van de Tachtigjarige Oorlog weergeeft, geplaatst in een ruim Europees kader. Beeld en bijschriften (dikwijls in verzen) geven een zeer objectief, zowel visueel als literair beeld van de ontwikkelingen die leidden tot de afscheiding van een deel van de provincies. Aitsinger kende de Nederlanden heel goed. Hij had namelijk rechten gestudeerd in Leuven en verbleef onder meer te Mechelen. Om onbekende redenen zat hij zelfs vijf jaar lang in de gevangenis te Brussel. In totaal woonde hij meer dan 28 jaar in onze gewesten. Het was dankzij zijn vestiging in Keulen in 1581 dat hij met Hogenberg in contact kwam, die voor hem een kaart van Palestina graveerde, nog voordat hij de prenten van de Leo Belgicus sneed. Aitsinger verdiende te Keulen zijn brood met de publicatie van diverse werken die door Hogenberg als uitgever werden gefinancierd en door Gottfried van Kempen gedrukt. Met deze laatste werkte Hogenberg herhaaldelijk samen voor de publicatie van de delen I, II en IV van de Civitates Orbis Terrarum tussen 1575 en 1598. Buiten het reeds genoemde produceerde Hogenberg nog talrijke reeksen gravures of losse prenten, hetzij van historische, religieuze of allegorische aard.
H. Installé
Dit is een licht aangepaste versie van: H. Installé, ‘Frans Hogenberg’, in: Luister en rampspoed van Mechelen ten tijde van Rembert Dodoens 1585-1985, Mechelen 1985, pp. 98-100
Uitgaven
Geschichtsblätter / Franz Hogenberg, Abraham Hogenberg ; hrsg. und eingel. von Fritz Hellwig. – Nördlingen : Uhl, 2009
Kroniek van de opstand in de Lage Landen, 1555-1609 : actuele oorlogsverslaggeving uit de zestiende eeuw met 228 gravures van Frans Hogenberg / Karel Kinds. – [Wenum Wiesel] : ALNU, 1999. – 2 dl. : ill. ; 32×38 cm. ISBN 90-9013237-6 in foedraal
Plaatsingscode UB Leiden: Leeszaal Bijzondere Collecties, DOUSA p89 7402-03
Geschichtsblätter / Franz Hogenberg, Abraham Hogenberg ; hrsg. und eingel. von Fritz Hellwig. – Nördlingen : Uhl, 1983. – 51 p., 468 p. pl. ; 28 x 38 cm
Facs. herdr. van verzameling van Hogenberg’s historische prenten. Zie ook: Hogenbergs historieprenten / Frederik Muller. In: De Navorscher, 1860, en: De Nederlandsche geschiedenis in platen. Dl. 1. / Frederik Muller. Amsterdam, 1863. – Bevat o.a.: Der Zug Karls V. nach Tunis im Jahre 1535 en vele prenten met betrekking tot de Opstand in de Nederlanden. – Met lit.opg.: p. 29-30 en indices.. ISBN 3-921503-19-1
Plaatsingscode UB Leiden: Leeszaal Bijzondere Collecties, DOUSA p89 7401
De 80-jarige oorlog in prenten / Frans Hogenberg ; met een inleiding van L. Voet. – Den Haag : Van Goor, cop. 1977. – 10 p, 121 p. pl. : ill. ; 28×34 cm
Met lit. opg.. ISBN 90-00-02481-1
Alte deutsche Städtebilder : 32 Darstellungen auf 27 farbigen Blättern nach Georg Braun und Frans Hogenberg / begleitender Text von Wolfgang Bruhn und Ruthardt Oehme. – [Erw. und verbess. Neuausg.]. – Hamburg : Asmus, [1964]. – 127 p. : ill. ; 23 cm
Keuze uit: Civitates orbis terrarum, 1572-1618. – Oorspr. uitg. van deze editie: 1938.
The “Civitates” of Braun and Hogenberg / Johannes Keuning. – Amsterdam [etc.], [1963]. – 4 p. ; 29 cm
Overdr. uit: Imago mundi, a review of early cartography, no. 17.
Literatuur
A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden VIII, 2 (Haarlem, 1867) 927-928
Allgemeine Deutsche Biographie 12 (Leipzig, 1880) 650-652 (J.J. Merlo)
Biographie Nationale de Belgique 9 (Bruxelles, 1886-1887) 429-432 (E. van Arenbergh)
Deutsche Biographische Enzyklopädie 5 (München etc., 1997) 136
Nationaal Biografisch Woordenboek : niet opgenomen
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek : niet opgenomen
Ramon Voges, ‘Macht, Massaker und Repräsentationen : Darstellungen asymmetrischer Gestalt in de Bildpublizistik Franz Hogenbergs’, in: Jörg Baberowski und Gabriele Metzler, eds., Gewalträume. Soziale Ordnungen im Ausnahmezustand (Frankfurt: Campus Verlag, 2012), p. 29-69.
Een gravure Hogenberg “Engelen” / Ton van de Mortel. – [S.l. : s.n.], 2008 (Amersfoort : Wilco). – 120 p. : ill. ; 25 cm
‘Dits ‘t oogh van Oostenrijck, het trots en machtich Weenen’ : Nederlandse stadsgezichten en plattegronden van Wenen / Peter van der Krogt. In: Mappae antiquae : liber amicorum Günter Schilder : vriendenboek ter gelegenheid van zijn 65ste verjaardag = essays on the occasion of his 65th birthday …: (2007), p. 51-102, 653-654. In gedeelte: Carto-bibliographies. – Met lit. opg. – Met samenvatting in het Engels.
Proverbial farce and farcical proverbs : Frans Hogenberg’s “Blue cloak” as icon for the upside-down world of farce / Thierry Boucquey. – Louvain [etc.] : Peeters. – (La république des lettres ; 28). In: “Contez me tout” : mélanges de langue et de littérature médiévales offerts à Herman Braet: (2006), p. 19-37.
Nassau in het nieuws : nieuwsprenten van Maurits van Nassaus militaire ondernemingen uit de periode 1590-1600 / Christi M. Klinkert. – Zutphen : Walburg Pers, cop. 2005. – 323 p. : ill., krt. ; 23×25 cm
Ook verschenen als proefschrift VU Amsterdam, 2005. – Met index, lit. opg. – Met samenvatting in het Engels.
ISBN 90-5730-372-8 (geb.)
Frans Hogenberg / H. Installé. – Brussel : Commissariaat-Generaal voor de Internationale Culturele Samenwerking. In: Tentoonstelling Luister en Rampspoed van Mechelen ten tijde van Rembert Dodoens 1585-1985: (1985). Speciaal nummer van: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, 88 (1985) 2.
Een belangrijke 16e eeuwse atlas van de Nederlanden gepubliceerd door Frans Hogenberg / G. Schilder. In: Kartografisch tijdschrift: vol. 10 (1984), afl. 2, pag. 39-46. Lit.opg.: p. 43-44. Met Engelse samenvatting.
W. Bonacker, `Le baron Michael von Eitzing et la `Belgici Leonis Chorographica”‘, Revue belge de philologie et d’histoire 37 (1959) 959-966
Hogenberg’s en Perissin’s Historieprenten / door Frederik Muller. – [Amsterdam] : [Frederik Muller], 1860. – 7 p. ; 28 cm. – (De navorscher). Overdr. uit: De Navorscher (1860), bl. 21.