en de spreuk
Saevis tranquillus in undis
Latijn. Vertaling: Rustig te midden van de woelige baren
Een lijfspreuk en symbool van Willem van Oranje
Prins Willem van Oranje voerde de spreuk Saevis tranquillus in undis , waarin zijn rustige vastberadenheid tot uitdrukking komt. Bij het beeld hoort het ijsvogeltje, dat volgens de klassieke overlevering zijn nest zou hebben in een korfje dat dreef op de golven, waarbij zelfs de hevigste stormen het niet konden deren. Zo wist ook de prins stand te houden en zijn gelijkmoedigheid te bewaren in de grootste tegenspoed. Het beeld was een des te verlokkender symbool omdat de kleuren van het ijsvogeltje – oranje-wit-blauw – overeenkomen met de kleuren van het prinsdom Oranje en de daarvan afgeleide vlag van de Opstand onder Oranje. Tot het succes van het symbool zal ook het niet-agressieve, vredelievende karakter hebben bijgedragen.
Het ijsvogeltje en zijn nest tussen de woelige golven worden dikwijls beschenen door een zon met het Christus-monogram. Charlotte de Bourbon, de derde echtgenote van prins Willem, vroeg hem in 1577 of zij een penning mocht laten slaan met dit in haar ogen zo toepasselijk motief. De penning werd in 1580 gemaakt door de Vlaamse medailleur Coenraad Bloc. Aan de ene zijde beeldde hij de prins af, vermoedelijk gemodelleerd in Antwerpen, waar de prins toen verblijf hield. Op de keerzij staat de lijfspreuk, samen met de ijsvogel.
Klassieke herkomst
Ovidius beschreef in zijn Metamorfosen (liber XI, vs. 410-4789), hoe het Tracische koningspaar Ceyx en Alcyone, nadat het in zee de dood had gevonden, door de goden veranderd was in een tweetal ijsvogeltjes. Volgens de overlevering bouwden deze ijsvogels hun nest in de zee, waarbij Aeolus, god van de wind en vader van Alcyone, de ijsvogels beschermde door ze te midden van de door de wind opgezweepte golven in de luwte te houden. In de protestant-christelijke traditie werd Aeolus door God vervangen, in de iconografie gesymboliseerd door de zon, met het Christus-monogram.
De kerkvader Basilius de Grote (vierde eeuw) wees eveneens op de ijsvogel en het `tranquillum esse media bruma’. Van hem nam Alciatus het over in zijn Emblemata , met als spreuk: `tranquilli in marmoris unda’. De editie verschenen in Antwerpen in 1566 kan de prins of iemand uit zijn omgeving op het symbool en de spreuk geattendeerd hebben. Het embleem keert nadien herhaaldelijk terug. Goltzius graveerde het in 1581; de Staten van Holland lieten het slaan op twee penningen na het overlijden van de prins. Bovendien staat het afgebeeld op het grafmonument van Oranje te Delft. Daarna maakten de spreuk en het symbool plaats voor die van prins Maurits: de afgehouwen boomstronk met twee twijgen en de spreuk: Tandem fit surculus arbor.
Hervatting van de traditie door Wilhelmina
In de negentiende eeuw werden Oranje’s symbool en spreuk afgebeeld op de sokkel van zijn monument op het Plein in Den Haag. Na Willem van Oranje was koningin Wilhelmina zeer gesteld op het beeld van de ijsvogel en de spreuk. Zij had een beeldje van het ijsvogeltje op haar bureau staan. Een afbeelding van de ijsvogel en zijn nest liet ze ook ontwerpen voor het omslag van haar herinneringen Eenzaam maar niet alleen (Baarn, 1962). Naar aanleiding van het veertigjarig regeringsjubileum van Wilhelmina vergeleek Huizinga haar standvastigheid met die van prins Willem van Oranje en meende hij dat het ijsvogeltje een plaats verdiende onder de nationale symbolen van Nederland.
De spreuk in de politiek
Dezelfde spreuk en hetzelfde beeld werden in partijpolitieke zin aangewend door de voorman van de Anti-Revolutionaire Partij, Hendrik Colijn, in zijn Saevis tranquillus in undis. Toelichting op het antirevolutionair beginselprogram (Amsterdam, 1934). Colijns partij beeldde maar wat graag de voorman af als vastberaden roerganger op een schip of in andere karaktervolle poses. Vandaar vond het ook zijn weg in de politieke karikaturen van Colijn. Colijns politieke tegenstander de katholiek Nolens varieerde de spreuk tot: Saevus tranquillis in undis – Woest temidden van de rustige golven.
Op 30 april 2013 trok koning Willem-Alexander de spreuk weer terug aan het Oranjehuis door in zijn inhuldigingsrede met de woorden ‘Rustig te midden van de woelige baren’ de stijl en het regeerbeleid van zijn moeder, koningin Beatrix, te prijzen.
Tenslotte
Overigens bouwt een ijsvogel zijn nest niet in de golven, maar graaft het een gang in de steile oeverwand van een sloot of plas. Volgens een andere legende zou het beestje ooit te hoog gevlogen hebben, zo hoog dat het zich schampte aan de hemel, waardoor zijn ruggetje blauw is. Daarna schroeide een bliksemflits zijn buikje oranje…
Anton van der Lem
Literatuur
Willem van Oranje:
Het hof van Willem van Oranje / Marie-Ange Delen. – Amsterdam : Wereldbibliotheek, [2002], p. 209.
Het werkende woord. Het Adagium van Willem de Zwijger / B.W. Schaper
In: Maatstaf : maandblad voor letteren, ISSN 0024-8851: vol. 2 (1954-1955), pag. 24-31.
Wilhelmina:
Het Eeuwige verbeeld in een afgehaald bed : Huizinga en de Nederlandse beschaving / Gerardus Antonius Cornelis van der Lem. – [Amsterdam : Wereldbibliotheek], cop. 1997. – 413 p., 32 p. pl. : ill. ; 22 cm
Auteursnaam op omslag: Anton van der Lem. – Proefschrift Rijksuniversiteit te Leiden. – Met lit.opg., reg. – Met samenvatting in het Engels. ISBN 90-284-1755-9, p. 205.