Oranjeboom

Een galerij van Oranjebomen

De Oranjeboom als voorstelling van het bloeiende Oranjehuis kwam tijdens de Tachtigjarige Oorlog pas in zwang na het Twaalfjarig Bestand. Na de gewelddadige dood van prins Willem van Oranje op 10 juli 1584 hing het lot van de dynastie aan twee ongehuwde zonen, Maurits en Frederik Hendrik. Maurits (1585-1625) koos zich als spreuk: Tandem fit surculus arbor , voorgesteld door een afgehouwen boomstronk en slechts twee twijgjes. Hij overleed in 1625 zonder wettige erfgenamen na te laten. In hetzelfde jaar trouwde Frederik Hendrik (1625-1647) met Amalia van Solms. Toen een jaar later hun zoon werd geboren, de latere stadhouder Willem II, publiceerde Joost van den Vondel zijn Geboortklock van Willem van Nassau (Amsterdam, 1626), waaruit:

Oranjeboom, die ciert de Tempe van ons landen;
Boom, naer wiens geur en sap ‘s volcx monden watertanden

Het lange gedicht wordt voorafgegaan door een afbeelding van een bloeiende Oranjeboom, die daarmee aan het begin staat van een lange traditie. De term Oranjeboom werd een geliefkoosde uitdrukking en zo de naam van bijvoorbeeld een molen, een walvisvaarder, een weeshuis of een bierbrouwerij om de gehechtheid aan het vorstenhuis mee uit te drukken. Als uithangbord bij herbergen of koffiehuizen, ‘In den Oranjeboom’, suggereerde het vertrouwdheid en geborgenheid.
Bij bijzondere gebeurtenissen in het Oranjehuis, vooral bij geboorte, verloving of huwelijk, kon men dankbaar gebruik maken van het symbool van de Oranjeboom om de bestendigheid van het vorstenhuis te beklemtonen. Hierboven twee voorbeelden. De puzzel uit 1944 dateert uit het jaar waarin Nederland gedeeltelijk werd bevrijd van de nazi-bezetting. Het jaar 1544 was het jaar waarin Willem van Nassau, het Duitse graafje, de goederen in de Nederlanden erfde van de Nederlandse Nassau-tak, de tak Nassau-Breda. Toen erfde hij ook het prinsdom Oranje. De prentbriefkaart uit 1938 is uitgegeven bij gelegenheid van de geboorte van prinses Beatrix. Dat was een bijzondere gebeurtenis omdat het voortbestaan van de dynastie telkens had afgehangen van één persoon: koningin Wilhelmina en daarna koningin Juliana. Eén generatie later was alles anders. Bij de inhuldiging van koningin Beatrix op 30 april 1980 memoreerde de voorzitter van de verenigde kamers der Staten-Generaal in zijn toespraak tot de nieuwe vorstin dan ook: ” De Oranjeboom draagt als nooit tevoren “. Een lichte blos leek even de wangen van de plichtsgetrouwe koningin te kleuren.

Anton van der Lem

Afbeelding

Puzzel stamboom Huis van Oranje-Nassau. 1544-1944. – [S.l. : Nederland Herrijst], 1944. Leiden, UB, plaatsingscode: 21228 K 3

Literatuur

Oranjeboom in Woordenboek der Nederlandse taal

Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda De Oranjeboom. – Tilburg : Gianotten, 2012. – XII , 288 p. : ill. ; 25 cm Rugtitel: Oranjeboom Later uitg.: Breda : Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda “De Oranjeboom” Met reg. en inhoudsopg Ook o.d.t.: Jaarboek en registers van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda “De Oranjeboom.
“Onder den Oranje boom” : politieke zinnebeelden van de Republiek en het Huis Oranje-Nassau / Frank Deisel ; [met medew. van Wies Erkelens]. – ill
In: Onder den Oranje boom : Nederlandse kunst en cultuur aan Duitse vorstenhoven in de zeventiende en achttiende eeuw ; [red.: Markus Schacht … et al. ; eindred. Nederlandse vert.: Anne-Dirk Renting … et al.]: (1999), p. 47-75 Onder den Oranje boom : Niederländische Kunst und Kultur im 17. und 18. jahrhundert an deutschen Fürstenhöfen : Pressedokumentation zur Ausstellung im Kaiser-Wilhelm-Museum Krefeld / [Red. und Text: Thomas Hoeps]. – Krefeld : Presseamt der Stadt Krefeld, 1999. – Ongepag. : facs. ; 30 cm
Omslagtitel. – Tentoonst. van de stad Krefeld, de Stiftung Preußische Schlösser und Gärten Berlin-Brandenburg en de Stichting Paleis Het Loo, Nationaal Museum, 18 april-18 juli 1999. De bloeiende Oranjeboom : gedichten over het leven, van Hare Majesteit Koningin Juliana / Erzsébet Kisjókai. – Voorburg : Perspectief, [1981]. – 47 p. : ill. ; 22 cm In ‘t lommer van d’Oranjeboom : landjuweel, bestaande uit tien taferelen, een voor- en naspel, geschreven bij gelegenheid van het gouden regeringsjubileum van Hare Majesteit Koningin Wilhelmina / door Wim Snitker. – Bussum : Ons Leekenspel, [1948]. – 58 p. ; 20 cm Omslagtitel: In ‘t lommer van de Oranje boom O hoe salig is ‘t te duycken onder den Oranjeboom / Joost van den Vondel. – De Bilt : Comp. “De Branding”, [1945] (Rotterdam : Van de Rhee’s drukkerij). – Plano. : gekl. ill. ; 18×25 cm. Rijmprent uitgegeven ter gelegenheid van de bevrijding. – De tekening is van Eppo Doeve. D’oranjeboom bloeit! / door H.A. van den Hoven van Genderen en P.A. de Rover. – Rotterdam : Voorhoeve, [1937]. – 32 p., [16] p. pl. : ill. ; 21 cm De Oranjeboom is weer in bloei / muziek van J.P.J. Wierts ; woorden van Philip Kruseman. – ‘s-Gravenhage : Kruseman, [ca. 1935]. – 1 partituur ([3] p.). ; 32 cm Bestaat ook in een versie voor zangstem uitgegeven op briefkaart. – Voor zangstem en piano. Uitgeversnummer: Plaatnummer E 165 K Geboortklock van Willem van Nassau : eerstgeborene sone der doorluchtichste princen, Frederick Hendrick ende Amelia, door Gods genade princen van Oranje: geboren met de son, dem 27 van may, 1626, in ‘s Gravenhaeghe / door Joost van den Vondel ; met inl. en aant. van M.J. Langeveld Jr. – Zutphen : Thieme, 1930. – X, 83 p. : ill. ; 21 cm. – (Klassiek letterkundig pantheon ; 168) 1e uitg.: 1626. De oranjeboom. – [Amsterdam] : Bond van christelijke Oranjevereenigingen, [1921]. – 17 p. : ill. ; .. cm Boek wordt gedigitaliseerd. Op den feestdag / [tekst van E.J. Veenendaal]. Oranje boven! / muziek van W. Smits ; [tekst van J. Buddingh]. De oranjeboom / [tekst van E.J. Veenendaal]. Het Nederlandsche volkslied. De koning leev’ / [tekst van J. Buddingh] […]. – [S.l. : s.n.], [19–?]. – 1 Partituur (16 p.). ; 21 cm Voor 1- en 2-st. gemengd koor. – Bevat werk van: Wilhelmus Smits ; J.H. Götz Onder den Oranjeboom : feestlied : piano met zang / woorden van Jacques van Tol ; muziek van Joop de Leur. – Slikkerveer : Klavarskribo, [19–?] Voor zangstem en piano. – Klavarskribo. Uitgeversnummer: Plaatnummer 2254 De oranjeboom / door P.A. Soer. – ‘s-Gravenhage : Morel, 1888. – 53 p. : ill. ; 21 cm “Eerste stukje van eene serie leesboeken voor school en huis”.
De Oranjeboom en de rijpsten zijner vruchten : feestuitgave 12 Mei 1874. – Amsterdam, 1874. – 23 p. ; 30 cm. Uitgegeven ter gelegenheid van het zilveren regeringsjublileum van koning Willem III. – Ook beschikbaar in microvorm. De vruchtdragende oranjeboom : zynde versierd met de nieuwste liederen, die hedendaags gezongen worden. – Amsterdam : B. Koene, [ca. 1815]. – 78 p. : Met vign. ; 16 cm. Waller 1301. De Oranje boom die gy hier ziet, is nu weer aan ‘t groeijen, die God die alles geeft, doet hem voor Land en Zeevaart bloeijen/ Soeverein Vorst van Nederland, Soevereine Vorstin van Nederland, Erfprins van Nederland. – Amsterdam : A.Poncia & Co, 1823. prent, 23 x 17 cm, aanwezig in Defensiebibliotheken. De vrolijke Amsterdamsche vischvrouwen, bij het planten van de Oranjeboom, op den 2den van bloeimaand 1814 : dichtstukje. – Amsterdam : H. Moolenijzer : H.O. Brouwer, [1814]. – 8° Saakes 6 (1814), p. 47 ; Knuttel 23905 (onder 1814). : fl. 0.02.0 De Fransche kasteelen in de lucht; of de zwakke standaard der vryheid op een misthoop geplant, en door de reuk van een oranje-boom gebrooken. – [S.l. : s.n.], [1793]. – in-8. – A-B{8} (B8 blank) Echt verhaal van het plechtig oprechten van een oranjeboom, in de stad Leerdam. : Benevens twee toepasselyke dichtstukken op dezelfde plechtigheid, / door J. Scharp … – Te Rotterdam, : by J: Hofhout en Zoon …, [1793]. – 8 p. ; in-8 Knuttel 22258. St. Nicolaas Almanach, voor het jaar 1790. Met nieuwe vermeerderde afbeeldingen, als den Propheet van Armand, zyn voorzeggingen aan den Overtoom, met zyn corps te voet en paard, zynde met kromme, geboggelde, langen en korten neuzen, &c. Als mede Naamlyst der persoonen, welke op den 6 Sept. 1787, by beslooten billietten gestemt zyn, tot geconstitueerdens, van de burgers en ingezetenen van ‘sHage. En het Twede vervolg, van den nog bloeijende Oranje-boom; of Verzameling van liederen; en verder, de Vogel parabel, zeer interesant voor de jonge jeugd. Zeer dienstig voor de propheeten, en voor hedendaagsche poëten. – In ‘sGravenhage : by J. F. Jacobs de Agé#in de Vlamingstraat#, 1789. – in-8 obl. – A-D 8 G 8 ; pp. [1-7] 8-13 [14-16]; [1] 2-6 [7-32]; [97-99] 100-111 [112] Met hsn. – Het “twede vervolg” met afz. titelblad, doorl. pag. en sign.: De van den hemel afgebeden … Oranje-boom, of Verzaameling van eenige liederen; ten dienste en gebruik der ouwerwetse patriotten, beminnaars van prins Willem de Vyfde … Tweede vervolg. – Titel is geselecteerd voor digitalisering voor de Universiteit van Amsterdam in het kader van het Google Books-project. – Buynsters (School- en kinderboeken) 1663. – Tableau Van der Woude (1977) XIV-7. Hoe vrolyk bloeid d’oranjeboom. – [1787]. – [1] bl. ; 22 cm. Titel gebaseerd op eerste regel gedicht. – Auteur is: J. Le Francq van Berkhey. De van de storm beschermde Oranjeboom of zinnebeeldig gedenkteeken der gelukkige omwenteling in de Vereenigde Nederlanden …. – [S.l.] : [s.n.], [1787]. Prent Zinneprent op het herstel van het stadhouderschap (1787). Met onder meer portret van Willem V.. – Naar Joseph Vitez.. – r.o. : I. Gleich sc. à Paris. – m.o. : [Titel]. – Muller (Historieplaten) 4986b. Atlas van Stolk 4905. De van den hemel afgebeeden, door God tot heden bewaarden … in alle verdrukking … nog bloeiënden oranje-boom, of Verzameling van eenige liederen, ten dienste … der waare ouwerwetse patriotten, beminnaars van prins Willem de Vyfde en ‘t doorlugtig Orangehuis …. – [S.l.] : [s.n.], [1785]. – 2 dl. (78 p., p. [65]-80, [2] p.). ; 18 x 13 cm Bevat tevens, met afwijkende katernsignatuur en paginering, maar met gemeenschappelijke index: Het vervolg van den nog bloejenden oranje-boom … – [‘sHage : by J. F. Jacobs de Agé, 1787 of later]. – Van de Oranje-boom is katern F fout geteld, dit moet E zijn. Het Vervolg begint op katern E met p. [65] en is bijgebonden uit een andere editie. Achter het Vervolg is een enkel blad geplakt met de gecombineerde index. – Collational formula: A-D:8, F:8, E:8, *:1. – Knuttel 21066 (vgl.). – Van Doorninck 2, 427 (vgl.). De nieuwe oranjeboom, onder de zinspreuk: Al wie hier van eet zullen de oogen geopend worden. / Door eenen vrijen Nederlander. – In de Vereenigde Nederlanden [s.l. : s.n.], [1782]. – [II], 14, [2] p. ; in-8 Titelvignet. – Samenspraak tussen Mercurius en Jupiter. – Eenen vryen Nederlander is waarschijnlijk Bernardus Bosch. – Wordt verfilmd. – Knuttel 20153. Het politicq en staatkundig marionetten spel, in de tent de Oranje-boom; : … vertoond word, een zwaarlyvige Rotte-strooms burgemeester en een hooggeleerde professor dansende met Kaat Mossel … Verrykt met een fraije konst-plaat. – In Holland … [s.l. : s.n.], [1784]. – 36 p. : ill. ; in-8. – A-B 8 C 2 Knuttel 20873. D’Oranjeboom verheerlykt in den … vorst en heere Wilhem Karel Henrik Frizo, prinse van Oranje en Nassau … / [P. Straat]. – Te Amsterdam, : by Hendrik de Leth …, [1747]. – [18] p. ; in-4. – π 1 A-B 4 (B4 + chi). Zonder afz. titel. – Gegrav. voortitel met gedicht van P. Straat. – Gedicht getek.: P. Straat. – Plaats en drukker in colofon (pag. 16). – Gedicht. – Bevat ook: Aan de doorlugtigste vorstinne Anna van Bronswyk Lunenburg … – Van Alphen 1069. D’Oranjeboom verheerlykt in den doorlugtigsten vorst en heere Wilhem Karel Henrik Frizo, prinse van Oranje en Nassau, &c. &c. &c. erfstadthouder van Vrieslandt, stadthouder, admiraal en capitein generaal van Gelderlandt, Hollandt, Zeelandt, Utrecht, Overyssel, Groningen en Ommelanden, en het Landtschap Drenthe. – Te Amsterdam, : by Hendrik de Leth, [1747]. – [18] p. ; in-4. – π 1 A-B 4 (B4 + chi) Zonder afzonderlijke titel. – Tekst in dichtvorm, ondertekend: P. Straat. – Gegraveerde voortitel: D’ Oranjeboom verheerlykt’, met een vierregelig gedicht van P. Straat. – De gravure beeldt de stamboom van Oranje uit. – Op de gravure: de Leth feci. – Plaats en drukker in colofon (pag. 16). – Met een opdracht: Aan de doorlugtigste vorstinne Anna van Bronswyk Lunenburg, Kroonprinsesse van Groot Brittanje, Prinsesse van Oranje en Nassauw. &c. &c.. – Van Alphen 1069. Heldenzang, ter onsterffelyker lof van den Ed. manhaften Heere Cornelis Schryver, Zee-Hoofdman voor het Ed. Mog. Collegie ter Admiraliteyt binnen Amsterdam, wegens het neemen van den Algierschen Zee-Roover De Oranjeboom. – Te Amsterdam : By Hendrik Bosch, Boekverkoper, over ‘t Meysjes Weeshuys, by de Bloem-markt, 1724. – xx cm Ondertekend JCWRH = co-auteurschap Jacob Campo Weyerman en Robert Hennebo. D’Oranjeboom, herlevende in den doorluchtighsten vorst en heere, Willem Henrik, prins van Oranje, grave van Nassau, &c. Toen zijne hoogheit het opperste gebiedt over d’oorloghsmaght der Vereenighde Nederlanden van d’Algemeene Staten wiert opgedragen. – [S.l.] : [s.n.], [1672]. – 1 p. ; plano. – [A]1 Ondertekend: J. Vollenhove. I. V. Vondelens Geboortklock van Willem van Nassau, eerstgeboren sone der doorluchtichste princen, Frederick Henrick ende Amelia, door Gods genade princen van Oranje: geboren met de son, den 27 van may, 1626, in ‘sGravenhaeghe. – T’ Amsterdam : gedruckt by Willem Jansz Blaeu#op’t Water, inden gulden Sonnewijser#, 1626. – [36] p. : uitgeversmerk (motto: Indefessvs Agendo), afb. (Muller, nr. 1556A). ; in-4. – A-C 4 D 6 Titel is geselecteerd voor digitalisering voor de Universiteit van Amsterdam in het kader van het Google Books-project. – Unger 150. – Knuttel 3670. – v.d. Wulp 1975. – Schuytvlot 108.
Plaatsingscode UB Leiden: 708 B 17: 5